नेपालमा सन् २०१५ को संविधानसँगै संघीय प्रणाली लागु भएको छ । तदनुसार संघीय, प्रदेश र स्थानीय तहलाई आआफ्नै कार्य क्षेत्राधिकर दिएको छ । नेपालको संविधानले पर्यटनको विकास र प्रवद्र्धनका लागि स्थानीय सरकारलाई विभिन्न क्षेत्राधिकारको व्यवस्था गरेको छ । यस क्षेत्राधिकारमा नीति तजुर्मा, पूर्वाधार विकास र प्राकृतिक तथा साँस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण, स्थानिय पर्यटन, उत्पादनको प्रवद्र्धन र पर्यटनको सुरक्षा गर्ने अधिकार सुनिश्चित गरेको छ ।

नेपालको मनमोहक परिदृश्यमा बसेको पोखरा महानगरपालिकालाई लामो समयदेखि देशको पर्यटकीय गहनाको रूपमा लिइँदै आए तापनि संघ सरकारले कार्यान्वयन गरेका ठूला–ठूला गुरुयोजनाहरुसँग पर्यटन विकासको तालमेल नमिल्दा निजी क्षेत्र र पर्यटन व्यवसायीहरुको निराशा यथावत देखिन्छ । पर्यटन विकासलाई सहज बनाउन स्थानीय सरकारले दिगो पर्यटन अभ्यासलाई प्रवद्र्धन गर्न नीति तथा कार्यक्रम बनाउन सक्छ तर पर्यटन विकासको कामको प्रतिफल अंकगणितमा निकाल्न भने अझै सकिएको देखिँदैन ।

नेपालमा स्थानीय सरकारलाई प्रदान गरिएको क्षेत्राधिकारहरु पर्यटन विकासका लागि औचित्यपूर्ण भए तापनि विधायकी प्रक्रियालाई प्रभावकारी ढंगले कार्यान्वयन गर्न थुप्रै चुनौती देखिन्छन् र संघ सरकार र स्थानीय सरकार बिचको पर्यटन विकासलाई लिएर परिणाममा अन्तर छर्लंग हुन्छन् । जसले गर्दा पर्यटन विकास र निजी क्षेत्रलाई ठूलो लगानी फसाउने खाल्डो बनेको छ । नीति र योजनाहरु सुव्यवस्थित गर्न अति अवश्यक नियमहरु बनाउन र अवश्यकतानुरूप कार्यविधि सुनिश्चित गर्न संघीय, प्रदेश र स्थानीय सरकारबीच प्रभावकारी सहकार्य आवश्यक छ ।

यसबाहेक स्थानीय सरकारको अधिकार क्षेत्रलाई पर्याप्त स्रोत र क्षमता अभिवृद्धि पहलहरुद्वारा समर्थित गर्न सके नीतिगत र कार्यान्वयनको अन्तर घटाउन सकिन्छ । सीमित वित्तीय स्रोत र प्राविधिक विशेषताको कमीले स्थानीय सरकारको पर्यटन विकास योजनालाई प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन गर्न सक्ने क्षमतालाई बाधा पुर्‍याइरहेको देखिन्छ । तालिम कार्यक्रम, ज्ञान आदान–प्रदान र सम्बन्धित सरोकारवालाहरुसँगको साझेदारीको माध्यमबाट संस्थागत क्षमता सुदृढीकरण गर्न विधायिकी प्रक्रियाको प्रभावकारी कार्यान्वयन आवश्यक देखिन्छ ।

पर्यटन विकासका लागि पूर्वाधारमा लगानी र कनेक्टिभिटीको सुधार महत्वपूर्ण छ

Advertisement

करिब आधा दशकदेखि पोखरा महानगरपालिकालाई पर्यटन राजधानी घोषणा गर्ने स्थानीय सरकारको प्रयत्न र जनताको पर्खाइ यथावतै छ । स्थानीय सरकार र निजी क्षेत्र दुबैले पोखरामा पर्यटनको माध्यमबाट द्रुत गतिमा सामाजिक आर्थिक विकास गर्न चाहेका छन् । पर्यटन व्यवसायीहरुले सो क्षेत्रमा पर्यटनसँग सम्बन्धित आयोजनाहरुको परिचय र कार्यान्वयनमा आएसँगै आफ्नो व्यवसाय बढाउने आशा राखेका छन् ।

विश्व पर्यटन बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न र पोखरालाई पर्यटन राजधानी घोषणा गर्न स्थानीय सरकारले उदीयमान विश्वव्यपी ट्रेन्डहरुलाई आत्मसाथ गर्न आवश्यक छ । विश्व प्रचलन अनुरुप पोखराको पर्यटन सुदृढीकरणका लागि केही रणनीतिहरु अवलम्बन गर्न सकिन्छ र केही रणनीति यस प्रकार छन्ः

गन्तव्य मार्केटिङ अभियानहरूः पर्यटकहरूलाई आकर्षित गर्न प्रभावकारी गन्तव्य मार्केटिङ अभियानहरू सुरु गर्नु महत्वपूर्ण छ । स्थानीय सरकारले न्युजिल्यान्डजस्ता देशहरूबाट सिक्न सक्छ । जसले ‘सय प्रतिशत शुद्ध न्युजिल्यान्ड’ अभियान मार्फत आफ्नो मनमोहक परिदृश्यहरूलाई सफलतापूर्वक प्रवद्र्धन गर्‍यो । पोखराको प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक सम्पदा र अनुपम अनुभवहरू देखाएर स्थानीय सरकारले यस पोखरा सहरलाई विश्वको पर्यटन नक्सामा घुम्नैपर्ने गन्तव्यको रूपमा स्थापित गर्न सक्छ ।

सार्वजनिक–निजी साझेदारीः सार्वजनिक र निजी क्षेत्रबीचको सहकार्य पर्यटन विकासमा ज्यादै महत्त्वपूर्ण हुन्छ। स्थानीय सरकारले दुबईको उत्कृष्ट उदाहरण नियाल्न सक्छ, जहाँ सरकारी र निजी लगानीकर्ताहरू बीचको साझेदारीले बुर्ज खलिफा र पाम जुमेराह जस्ता विश्व–स्तरीय आकर्षणहरू सिर्जना गर्न नेतृत्व गरेको छ । सार्वजनिक–निजी साझेदारीलाई सहजीकरण गरेर स्थानीय सरकारले लगानी आकर्षित गर्न, पूर्वाधार विकासको प्रवद्र्धन गर्न र पोखराको पर्यटकीय अनुभव बढाउन सक्छ ।
दिगो पर्यटन अभ्यासहरूः दिगो पर्यटन अभ्यासहरू अवलम्बन गर्नु दीर्घकालीन पर्यटन विकासका लागि महत्वपूर्ण छ ।

उदाहरणका लागि कोस्टारिका जस्ता देशहरूले सफलतापूर्वक आफूलाई दिगो पर्यटन गन्तव्यको रूपमा स्थापित गरेका छन् । स्थानीय सरकारले नवीकरणीय ऊर्जा प्रवद्र्धन, फोहोर व्यवस्थापन प्रणाली लागु गर्ने र समुदायमा आधारित पर्यटनलाई सहयोग गर्ने जस्ता पर्यावरण मैत्री पहलहरूलाई प्रोत्साहन गर्न सक्छ । पोखरालाई दिगो गन्तव्यको रूपमा प्रदर्शन गरेर, वातावरणीय संरक्षणलाई महत्व प्रदान गर्ने जिम्मेवार यात्रुहरूलाई थप आकर्षित गर्न सक्छ ।

सांस्कृतिक सम्पदा संरक्षण र पर्यटन ः सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण र सम्पदा पर्यटन प्रवद्र्धन पर्यटकका लागि महत्वपूर्ण आकर्षण हुनसक्छ र देशको समग्र विकासको आधार समेत बन्न सक्छ । स्थानीय सरकारले जापानको क्योटोजस्ता सहरहरूबाट प्रेरणा लिन सकिन्छ, जसले आफ्नो ऐतिहासिक स्थल र परम्परालाई प्रभावकारी रूपमा संरक्षण गर्दै मूर्तरुप दिँदै आएको देखिन्छ । पोखराको साँस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण, स्थानीय कारीगर र परम्परागत प्रचलनलाई समर्थन गर्दै र सांस्कृतिक उत्सवहरू आयोजना गरेर स्थानीय सरकारले आगन्तुकहरूका लागि अद्वितीय अनुभव सिर्जना गरी पर्यटन प्रवद्र्धन गर्न सक्छ ।

पूर्वाधार विकास र कनेक्टिभिटीः पर्यटन विकासका लागि पूर्वाधारमा लगानी र कनेक्टिभिटीको सुधार महत्वपूर्ण छ । सिंगापुरको चांगी एयरपोर्टको उदाहरणले उत्कृष्ट रुपमा जडान भएको यातायात हबको महत्वलाई हाइलाइट गर्दछ । स्थानीय सरकारको पोखराको विमानस्थलको पूर्वाधार विस्तार, सडक सञ्जाल सुधार र सहरभित्र यातायातका विकल्पहरू विस्तार गर्नमा ध्यान आकर्षण हुनुपर्छ । यसले पर्यटकहरूको लागि सहज पहुँचको सुविधा र उनीहरूको समग्र अनुभवमा महत्वपूर्ण योगदान खेल्दछ ।

पर्यटन नवप्रवर्तन र प्रविधिः नवीन प्रविधिहरू अंगाल्दा पर्यटन अनुभव वृद्धि गर्न र सञ्चालनलाई सुव्यवस्थित बनाउन सकिन्छ । स्थानीय सरकारले बार्सिलोना, स्पेन जस्ता गन्तव्यबाट प्रेरणा लिन सक्छ, जसले आगन्तुक सेवाहरू सुधार गर्न स्मार्ट सिटी प्रविधिहरू लागू गरेको छ । मोबाइल एपहरू, भर्चुअल वास्तविकता अनुभवहरू र डाटा एनालिटिक्स जस्ता प्रविधिका समाधानहरूको भरपुर लाभ उठाउँदै, स्थानीय सरकारले व्यक्तिगत सेवाहरू प्रदान गर्न, बहुमूल्य अन्तर्दृष्टिहरू संकलन गर्न र विश्वव्यापी पर्यटन प्रवृत्तिहरूको छत्रछायाँमा रहन सक्छ ।

सीप विकास र तालिम ः गुणस्तरीय पर्यटन सेवाहरू प्रदान गर्न दक्ष जनशक्ति निर्माण गर्नु आवश्यक छ । स्थानीय सरकारले स्विट्जरल्याण्डको उदाहरण पछ्याउन सक्छ, जुन यसको आतिथ्य प्रशिक्षण संस्थानहरूका लागि प्रसिद्ध छ । शैक्षिक संस्थाहरूसँग साझेदारी स्थापना गरेर र स्थानीय बासिन्दाहरूका लागि तालिम कार्यक्रमहरू उपलब्ध गराएर, सरकारले पर्यटकहरूलाई असाधारण आतिथ्य अनुभव प्रदान गर्न सक्ने योग्य पेशेवरहरूको उपलब्धता सुनिश्चित गर्न सक्छ ।

दिगो पर्यटन अभ्यासहरूः वातावरणका लागि बढ्दो चासोको साथ, दिगो पर्यटन अभ्यासहरूको प्रवर्द्धन आवश्यक छ । स्थानीय सरकारले वातावरणमैत्री पहलहरू, जस्तै फोहोर व्यवस्थापन प्रणाली, नवीकरणीय ऊर्जा अपनाउने र जिम्मेवार पर्यटन दिशानिर्देशहरूलाई प्रोत्साहित गर्न सक्छ । प्राकृतिक सम्पदा र साँस्कृतिक सम्पदाको संरक्षणमा जोड दिनाले वातावरणीय चेतना यात्रुहरुका लागि पोखराको आकर्षण बढ्नेछ ।

डिजिटल रूपान्तरणः डिजिटल युगले मानिसहरूको यात्रा गर्ने र यात्रा–सम्बन्धित निर्णयहरू गर्ने तरिका परिवर्तन गरेको छ । स्थानीय सरकारले पोखराको पर्यटन प्रस्तावलाई प्रवद्र्धन गर्न, सामाजिक सञ्जाल अभियानहरू मार्फत सम्भावित पर्यटकहरूसँग संलग्न हुन र अनलाइन बुकिङ प्रणालीलाई सहज बनाउन डिजिटल प्लेटफर्महरू प्रयोग गर्न सक्छ । प्रविधिलाई अँगाल्नेले आगन्तुकको अनुभवमा मात्र वृद्धि नगरी परिचालन दक्षतामा पनि सुधार पुर्‍याउँछ ।

पर्यटन उत्पादनमा विविधीकरणः पर्यटकको बदलिँदो प्राथमिकतालाई पूरा गर्न पोखराले आफ्नो पर्यटन उत्पादनमा विविधता ल्याउन आवश्यक छ। सुन्दर नगरी पोखराको अर्को महत्वको क्षेत्र भनेको साहसिक पर्यटन, वेलनेस पर्यटन र एग्रो पर्यटन हो जसका लागि मात्र पोखराको भ्रमण गर्ने हजारौं पर्यटक छन्, जसको विकासले उत्कृष्ट बजारहरू आकर्षित गर्न सकिन्छ । स्थानीय सरकारले उद्यमीहरू र स्थानीय समुदायहरूलाई विश्वव्यापी प्रचलनहरूसँग मिल्दोजुल्दो अद्वितीय अनुभवहरू सिर्जना गर्न प्रोत्साहन र सहयोग प्रदान गर्न सक्छ । यिनै कारणहरुले गर्दा समग्र पोखरा महानगरपालिकाको पर्यटन विकासको सम्भावना र महत्व ज्यादा छ ।

पूर्वाधार विकासः पर्यटनको अनुभव अभिवृद्धि गर्नका लागि पर्याप्त पूर्वाधार अत्यावश्यक छ। स्थानीय सरकारले यातायात सञ्जाल सुधार गर्न, आवास सुविधाको स्तरोन्नति गर्न र लोकप्रिय पर्यटकीय आकर्षणहरूमा कनेक्टिभिटी बढाउन लगानी गर्नुपर्छ । यात्रुहरूको पहुँच र सुविधा सुनिश्चित गर्नाले विश्व पर्यटन परिदृश्यमा पोखराको प्रतिस्पर्धात्मकतामा उत्कृष्ट योगदान पु¥याउनेछ ।

अतः पोखरा महानगरपालिकाको पर्यटन विकासले सफल विश्वव्यापी केस स्टडीहरूबाट नियोजित रणनीतिहरू अपनाए धेरै फाइदा लिन सक्छ । गन्तव्य बजारीकरण अभियानहरू कार्यान्वयन गर्दै, सार्वजनिक–निजी साझेदारीलाई प्रवद्र्धन गर्दै, दिगोपनको प्रवद्र्धन, सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण, पूर्वाधारमा लगानी, प्रविधिलाई आत्मसात गर्दै र सीप विकासमा ध्यान केन्द्रित गरी स्थानीय सरकारले पोखराको पर्यटनलाई बलियो बनाउन र यसलाई विश्व पर्यटन उद्योगमै प्रतिस्पर्धात्मक गन्तव्यको रूपमा स्थापित गर्न सक्छ । यी विश्वव्यापी केस स्टडीहरूबाट प्रेरणा लिएर स्थानीय सरकारले पोखरामा दिगो पर्यटन विकास र आर्थिक समृद्धिको मार्ग खोल्न सक्छ ।

पोखरा रिसर्च सेन्टर (पीआरसी) मा कार्यरत ढकाल सार्वजनिक नीति थिंक–ट्यांक सुशासनको साथ आर्थिक स्वतन्त्रता प्रवद्र्धन गर्न समर्पित छिन् । उनी अनुसन्धान र आउटरिच पहलहरू सञ्चालन गरेर सार्वजनिक नीति सुधारहरूको वकालत गर्न उनको लगाव छ ।