पोखरा ।

‘कुकुरलाई कुतीकुती बिरालोलाई सुरी
तिम्रो, मेरो माया बस्यो दाबाटोमा कुरी
रेशम फिरिरी, रेशम फिरिरी’

बुद्धि परियारका शब्द अनि सुन्दर श्रेष्ठ, द्वारिकालाल जोशी र उनै परियारको स्वरमा रहेको गीतमा भाका मिलाउन सुरु गरिहाल्छन्, बलराम र टीकामाया । टुक्कामा भनिए जस्तै छ, उनीहरुको माया, प्रिती, बिहे र जीवनसमेत ।

कास्कीका बलराम र भोजपुरकी टीकामायाको २०३६ साल छेक संयोगले मुग्लिनमा भेट भयो । कास्कीको लेखनाथदेखि सारंगीको धुन सुनाउँदै पूर्व लागेका बलराम र घुमघामसँगै दर्शनका लागि पश्चिम आएकी टीकामायाको परिवारको बास बस्ने थलो एकै ठाउँमा पर्‍यो ।

त्यही भेट नै पछि विवाहमा परिणत भएको बलरामले विगत सम्झन्छन् । ‘म पोखराबाट गीत गाउनकै लागि सारंगी भिरेर सिक्किम जान भनेर हिडेको थिएँ । ठाउँ ठाउँमा भुल्दै जाँदा मुग्लिनमा बास पर्‍यो,’ बलरामले भने,‘त्यही गाउने बजाउने क्रममा मेरो बुढी(टीकामाया) उसको आमा र दाइ काठमाडौं दर्शन गर्नका लागि आउनुभएको रहेछ । उहाँहरु पनि मुग्लिनमै बास बस्ने भएपछि हाम्रो भेट भयो ।’

टीकामायाको परिवार काठमाडौंबाट फर्केपछि पूर्व नै जाने अनि आफू पनि त्यतै जाने भएकाले एक दिन मुग्लिनमै पर्खेको सम्झनाको बलराम सुनाउँछन् । ‘मैले काठमाडौं घुमेर दर्शन गरेर आउनुहोस् भन्दा दाइ हिरालालले तपाई यहाँ बस्नुहोस्, हामी भोनि नै आउँछौं अनि सँगै सिक्किम जाउला भनेपछि म कुरेर बसें,’ उनले भने, भोलिपल्ट ३ बजेतिर उहाँहरु मुग्लिन आइपुग्नुभयो । त्यसको २ दिनपछि हेटौंडा गयौं । त्यहाँ ३ दिन बसेर चारै जना पूर्व लागियो ।’

सिक्किममै टीकामायाका भाइ भेट भएपछि ३ महिनासँगै उनीहरु घुमे । दाजुभाइले टीकामाया, आमा र आफूलाई छाड्दा जिन्दगीले अर्को मोड लिएको बलराम बताउँछन् ।‘मेरो बुढी, आमा र मलाई दाइ अनि भाइले हामी (बलराम र टीकामाया) बिचमा माया बसेछ । अब आमा र बहिनीलाई पाल्छ होला भनेर हिड्नुभयो,’ उनले भने, ‘हामी २ जनाकै उमेर १३/१३ वर्षको थियो । हामीबिच प्रेम बिहे भयो । अनि दुवै मिलेर सिक्किममै सारंगी बजाउने, गाउने गरियो ।’

यसरी संयोगले दोबाटोमा भेटिएर जोडिएको सम्बन्ध जिन्दगीको हरेका आरोह अवरोह एकसाथ छ । ‘त्यसपछि दाइसँग भेट भयो । राम्रै बोलचाल भयो र अहिलेसम्म पनि भइरहन्छ । त्यो बिचमा धेरै पटक सिक्किम नेपाल गरियो,’ उनले भने,‘खर्साङ (सिक्किम) मा काम गरेर ५ वर्षपछि घर आएँ । ३ महिना पछि फेरि उतै गएर ८ वर्ष बिताएँ । त्यसपछि यता (लेखनाथ) आएर बस्न थालेँ । सासूआमा मसँगै बस्न थालेको १८ वर्षमा मृत्यु भयो । जिन्दगीका धेरै उतारचढाव छन् ।’

उनीहरुले अहिलेसम्म सारंगी र त्यसबाट निस्कने धुनभन्दा अझ सुमधुर सम्बन्ध स्थापित गराइसकेका छन् । सिक्किम जाँदादेखिको संगीतको सम्बन्ध पोखराका हरेक गाउँबस्ती, कुना, कन्दरा र कुइनेटामा अहिले पनि उस्तै छ । उमेर ५८ वर्ष टेकिसक्दासम्म पनि उनीहरू लोकसंगीतमा अझै सक्रिय छन् । गन्धर्वको जोडी दोबाटोले छुट्ने र छुटाउनेमात्र होइन, जिन्दगी जोड्ने काम गर्छ भन्ने यो जोडीले देखाएको छ ।

टीकामायाले त महिलाले सारंगी बजाउनु हुँदैन भन्ने परम्परागत मान्यताविरुद्ध विद्रोह गरेकी थिइन् । साँढे चार दशकअघि सारंगी बजाएर गाउँघर डुल्दै उनले समाजलाई चुनौती दिएकी थिइन् । बलराम पनि श्रीमतीलाई साथ दिन्थे । गन्धर्व दम्पत्ति त्यस समुदायका प्रभावशाली प्रतिभा हुन् । उनीहरू कुशल सारंगी बादकमात्र नभएर सुमुधुर स्वरका धनी पनि छन् ।

चुनौतीका पहाड छिचोलेरअघि बढेकी टीकामायाले रेडियो नेपालमा गीत रेकर्ड गराउन पनि भ्याइन् । उनी गन्धर्व समुदायबाट रेडियोमा गीत रेकर्ड गर्ने पहिलो महिला बनिन् । ३० को दशकमा टीकामायाको स्वरमा ‘अमिलीको रस’ बोलको गीत रेकर्ड भएको थियो । त्यसपछि दोभानमा बिजुली दाइ साइँला, नौडाँडामा बस गीत गाएकी थिइन् ।

बलरामको स्वरमा पनि ३ ओटा गीत रेकर्ड भएका छन् । बलरामले रेडियो नेपालमा पहिलो पटक ‘काँचो सुन्तला, नटिपे यो चाला, टिपे कुन चाला ?’ बोलको गीत रेकर्ड गरेका थिए । गन्धर्वले दम्पत्तिले छिमेकी मुलुक भारतको खर्साङ रेडियोमा पनि सारंगी बजाएका थिए ।

अहिले पनि दम्पत्ति सारंगी बजाउँदै गाउँघर डुल्छन् । बलराम टाढा टाढासम्म पुग्छन् भने टीकामाया आफ्नै बस्ती वरपरमात्र हिड्छिन् । केही समयअघि पाठेघरमा समस्या आएपछि उनको उपचार गरिएको थियो । त्यसैले गाउँदै टाढा टाढा जान उनलाई गाह्रो हुन्छ । उनीहरूका ३ छोरी र छोरा छन् ।

सास रहँदासम्म सारंगी बजाउन र गाउन नछोड्ने उनीहरुको प्रतिवद्धता छ । लेखनाथको कुनामा बसेर गन्धर्व पेशा जोगाउन ठाउँ ठाउँमा कक्षा दिँदै हिडेको बलरामब बताउँछन् । पछिल्लो समय आधुनिक गीतसंगीतको मोह बढ्दा परम्परागत संगीत ओझेलमा परेको छ । लोक बाजाको संरक्षणमा तल्लीन दम्पत्ति राज्यको नजर लोकगीत, संगीत र बाजामा नपरेकोमा दुखित पनि छन् ।