पोखरा ।
कोदोको रक्सी, जसले नेपाली सांस्कृतिक धरोहरलाई झल्काउँछ । अहिले धेरै ठाउँमा कोदोको रक्सीलाई व्यावसायीकरण र ब्रान्डिङ गर्ने प्रयास भइरहेका छन् । सरकार र स्थानीय समुदायहरुको संयुक्त पहलमा संरक्षण र प्रवद्र्धन गर्ने प्रयासले तीव्रता पाएको छ ।

गोरखाको गण्डकी गाउँपालिकाको वडा नम्बर ५ रानीस्वाँरा मगरात सामुदायिक होमस्टे र वडा नम्बर २ मा पाथीस्वाँरा मनमोहक होमस्टेका महिलाहरुले रक्सी उत्पादन सुरु गरेका छन् । घरेलु मदिरा उत्पादन गर्न महिलाहरु सक्रिय रुपमा लागेका छन् । यसले महिलाहरुको आर्थिक स्तरमा सुधार ल्याउनका साथै उनीहरुको सामाजिक स्थिति सशक्त बनाउने लक्ष्य राखेको छ । गण्डकी ब्रान्ड नाम दिएर त्यहाँका स्थानीयले कोसेली स्वरुप कोदोको रक्सी बिक्री गरेका छन् ।

कोदोको रक्सी उत्पादनले महिलाको आर्थिक स्थितिमा राम्रो प्रभाव पारेको रानीस्वाँरा मगरात सामुदायिक होमस्टेका अध्यक्ष यमबहादुर आलेले बताए । यसले जीवनस्तरमा सुधार ल्याउनुका साथै रोजगारी सिर्जना गरी घरखर्चमा मद्दत पु¥याएको उनले बताए । बाजेजिजुको पालादेखि नै घरमा रक्सी बनाइँदै आएको उनले सुनाए ।

कोदोबाट फाइबर, प्रोटीन, र खनिज पाइने हुँदा कोदोको रक्सीमा पनि जैविक तत्वहरु प्राप्त हुने उनले जानकारी दिए । यसले पाचनमा मद्दत पुर्‍याउने तथा थोरै मात्रामा सेवन गर्दा स्वास्थ्यलाई केही लाभ प्राप्त हुने विभिन्न अध्ययनले देखाएको आले बताउँछन् ।

रक्सीको सेवनलाई नियन्त्रण गर्न, यसको उत्पादन र वितरणमा कडाइका साथ कानुनी प्रावधान राख्न आवश्यक रहेको उनले औंल्याए । रक्सी बिक्रीका लागि उमेर सीमा र नियमहरु कडाइका साथ लागु गर्नुपर्ने उनको माग छ । पर्व र उत्सवहरुमा रक्सीको विशेष स्थान रहेको हुन्छ । रक्सीले पारिवारिक र सामाजिक व्यवस्थालाई मजबुत बनाउने विश्वास छ ।

होमस्टेमा आएका पाहुनाले खाने र १/२ बोतल कोसेली लैजानमात्र प्रयोग भइरहेको आलेले जानकारी दिए । कोसेली लगेको रक्सी प्रहरीले फाल्दिन्छ कि भन्ने डर भएको तथा सरकारले मदिरा बिक्री गर्ने मान्यता नदिँदा समस्या परेको उनको गुनासो छ । जडिबुटीबाट मर्चा बनाउने र कोदोको मात्र रक्सी बनाइने बताउँदै उनले आधा लिटर रक्सीलाई ११० रुपैयाँ र ९०० एमएललाई २१० रुपैयाँ पर्ने जानकारी दिए ।

गण्डकी गाउँपालिकाको रानीस्वाँरा होमस्टेले पाहुनालाई कोसेली स्वरुप रक्सी पनि बेच्छ

‘रक्सी हाम्रो संस्कार हो यसलाई जोगाउनु हाम्रो कर्तव्य हो । रक्सीको बारेमा कुरा गर्दा नकरात्मक पक्ष मात्र सोचिन्छ । यसका सकारात्मक पक्षलाई पनि बुझ्न आवश्यक छ,’ उनले भने, ‘अत्यधिक र अव्यवस्थित प्रयोगले स्वास्थ्यमा गम्भीर समस्याहरु ल्याउन सक्छ तर थोरै मात्रामा प्रयोग गर्दा फाइदा हुने वैज्ञानिक पुष्टी भएका छन् । रक्सी उत्पादनले आर्थिक अवसर सिर्जनाका साथै आत्मनिर्भर र सामूहिक सहकार्यलाई पनि प्रवद्र्धन गरेको छ ।’

गाउँपालिका अध्यक्ष दीपक तिमिल्सिनाले शुद्ध कोदो र जडीबुटी मिसाएर वैज्ञानिक ढंगले रक्सी उत्पादन प्रक्रिया व्यवस्थित गरिएको बताए । रक्सीको अल्कोहल मात्रा मापन गरी अल्कोहल स्तर सही पाएपछि मात्र त्यसलाई स्थानीय बजारमा बिक्रीका लागि पठाइने उनको भनाइ छ । रक्सीको अत्यधिक सेवनले स्वास्थ्य र मानसिक अवस्थामा पार्ने असरका बारेमा जानकारी दिएर सही तरिकाले प्रयोग गर्न सकिने उनको तर्क छ ।

घरेलु मदिरा उत्पादनका लागि महिला समूहलाई तालिम र आवश्यक सामग्री उपलब्ध गराइएको तिमिल्सिनाले जानकारी दिए । कोदो र रैथाने बाली प्रबद्र्धन कार्यक्रमअन्तर्गत कोदो उत्पादनका तालिम र रक्सी उत्पादनका लागि आवश्यक भाँडाकुडा, बोतल, र स्टीकर दिइएको उनले बताए ।

‘स्थानीय उत्पादनलाई ब्रान्डिङ गरी, आर्थिक दृष्टिकोणबाट महिलाहरुलाई सशक्त बनाउने तथा कृषक समुदायमा समृद्धि ल्याउने उद्देश्य छ । यसले रोजगारीको अवसर प्रदान गरेको छ । परम्परागत कृषिमा आधारित उत्पादनलाई नयाँ ढंगले प्रस्तुत गरिएको छ,’ उनले भने ।

कोदोको रक्सीको व्यावसायीकरण र ब्रान्डिङले आर्थिक विकास र रोजगारीका अवसरहरु सिर्जना गरेको तिमिल्सिनाको धारणा छ । यो परम्परागत उत्पादनले नेपाली पहिचान र सांस्कृतिक मूल्यलाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा चिनाउने राम्रो मौका भएको साथै व्यावसायिक रुपले प्रोत्साहन गर्दा स्थानीय अर्थतन्त्रमा सकारात्मक प्रभाव पारेर पर्यटन र स्थानीय उत्पादनको प्रवद्र्धन हुने उनले उल्लेख गरे ।

स्थानीय उत्पादनलाई प्रवद्र्धन गर्ने र महिलाको आर्थिक सशक्तीकरणलाई प्रोत्साहन गर्ने उद्देश्यले रक्सी उत्पादन सुरु गरिएको वडा नम्बर २ का वडाध्यक्ष पहलमान बयलकोटीले बताए । सरकारले यसलाई वैधनिकता नदिएकाले गाउँ बाहिर बिक्री गर्न समस्या भएको उनको गुनासो छ ।

सरकारले मान्यता दिएमा रक्सीको उत्पादनको व्यवस्थापन र संरक्षणमा ठूलो योगदान पुग्ने उनले बताए । उनले घरेलु मदिरा उद्योगलाई कानुनी दायरामा ल्याउनुपर्ने आवश्यकता औंल्याए । सरकारले स्थानीय उत्पादनलाई अनुदान र प्रोत्साहन दिएमा स्थानीय बजारका साथै अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा यसको ब्रान्डिङ गर्न सकिने बयलकोटीको भनाइ छ ।

‘कोदोको रक्सीलाई मर्यादित रुपमा संरक्षण र प्रवद्र्धन गर्ने, गुणस्तरीय उत्पादनलाई प्राथमिकता दिँदै स्थानीय ब्रान्डका रुपमा विकास गर्ने लक्ष्य छ । सीमित मात्रामा र गुणस्तरयुक्त उत्पादन, बजारीकरणमा सरकार र स्थानीय निकायले ध्यान दिनुपर्छ साथै स्थानीय उत्पादनलाई पर्यटनसँग जोड्न पहल गरिरहेका छौं,’ उनले भने ।

कोदोको रक्सी नेपालको सांस्कृतिक र सामाजिक जीवनमा महत्वपूर्ण भूमिका रहेको छ । कोदोको रक्सी प्राचीन समयदेखि गाउँ–घरमा विशेष पर्व र सांस्कृतिक अवसरमा प्रयोगमा आइरहेको छ । रक्सीको उत्पादनलाई एक सांस्कृतिक र व्यावसायिक पहलका रुपमा अगाडि बढाउन हाल गण्डकी विश्वविद्यालयले क्षेत्रीय अध्ययन गरिसेकको छ ।

अत्यधिक र नियमित सेवनले मदिरा सम्बन्धी रोगहरु जस्तै लिभर ड्यामेज, हृदय रोग लगायतका समस्या आउन सक्छन् । धेरै सेवनले ब्लड प्रेसर बढ्न सक्छ । परम्परागत तरिकाले उत्पादन गरिने हुँदा गुणस्तरमा ध्यान नदिँदा विषाक्त पदार्थहरु (जस्तै मिथानोल) उत्पन्न हुने जोखिम रहन्छ । सरकारले कानूनी रुपमा यसलाई व्यावसायिक बनाउन प्रयास गरे पनि अझै कार्यान्वयन भने भएको छैन जसले यसको उत्पादन अवैध मान्न सकिन्छ र गलत उपयोगका कारण समस्या हुन सक्छ ।