जोमसोम ।
पछिल्लो समय हिमाली जिल्ला मुस्ताङको संस्कृति लोपोन्मुख अवस्थामा छ । बढ्दो आधुनिकता र सडक सहजताका कारण यहाँमा पुरानो परम्परागत मौलिक संस्कृति हराउँदै जान थालेको छ ।

हिमाली जिल्ला मुस्ताङको सांस्कृतिक पहिचान भनेकै यहाँका ढुंगा र माटोले निर्मित परम्परागत घरको मौलिक संस्कृति मुख्य मानिन्छ । गुजुमुज्ज एक आपासमा जोडिएका पुराना मौलिक परम्परागत घरले यहाँको मौलिक परम्परा र संस्कृतिलाई जीवन्त तुल्याउने गर्छन् ।

यहाँका यस प्रकारका पुराना परम्परागत घरले यहाँका मौलिकता र संस्कृति झल्काउनेमात्रै होइन, यहाँको पर्यटन विकासमा समेत महत्वपूर्ण टेवा पुर्‍याउने गरेका छन् । तल्लो मुस्ताङदेखि उपल्लो मुस्ताङसम्मका ९६ वटै गाउँ बस्तीका प्रत्येक घरहरुको भौतिक संरचना ढुंगा र माटोले निर्मित छन् । गुजमुज्ज बस्तीका परम्परागत घरहरुको छतमाथि लस्करै दाउँरा पाँजेर राख्ने यहाँको सदिंयौदेखिको सांस्कृतिक प्रचलन पनि हो ।

घरका छतमाथि दाउरा पाँजेर राख्दा बर्खा याममा पानी चुहिने समस्यालाई मुक्त गर्ने र यसरी दाउँरा पाँजेर राख्दा छतमाथि सुकाइने बिसुनलाई हावाहुरीले पु¥याउने असरबाट जोगाउने गर्छ । यहाँका मौलिक सांस्कृतिक घरमा जसले धेरै दाउरा पाँजेर राख्छ, त्यही घर सम्पन्नशाली हुने यहाँका पुरानो मान्यता पनि रहिआएको छ ।

पछिल्लो समय प्राविधिको विकास, बढ्दो आधुनिकता र सडक यातायात सहजताका कारण यहाँको सदिंयौ वर्षदेखिको यहाँको मौलिक संस्कृति बिथोलिन थालेको छ । यहाँ पुराना मौलिक परम्परागत घर मासेर नयाँ आधुनिक कंक्रिट घरहरु निर्माण हुने होडबाजी नै चलेको छ । मुस्ताङको कोरला मुख्य राजमार्ग सडक लगायत यहाँका ग्रामीण बस्तीहरुमा आधुनिकताको नाममा धमाधम कक्रिट घरहरु निर्माण भइरहेका छन् ।

मुस्ताङको लोघेकर दामोदरकुण्ड गाउँपालिकाले संस्कृति जोगाउन घरमा सेतो र छतमा कालो रङ लगाउनैपर्ने नियम बनाएको छ

यहाँको मार्फा, जोमसोम, कागबेनी, मुक्तिनाथ, लेते, लोमान्थाङ लगायतका क्षेत्रहरुमा धमाधम आधुनिक बंगला रुपी घरहरु निर्माण भइरहेको छ । योसँगै यहाँका पुराना मौलिक परम्परागत घरहरु धमाधम मासिन थालेका छन् । यसैबिचमा मुस्ताङको लोघेकर दामोदरकुण्ड गाउँपालिका संस्कृति बचाउ अभियानमा जुटेको छ ।

गाउँपालिकाले यहाँका सदियौं वर्ष पुराना घरका मौलिक संस्कृति र परम्परालाई बिथोलिन नदिन स्थानीय नागरिकसँग अनुरोधसमेत गरेको छ । लोघेकर दामोदरकुण्ड गाउँपालिकाले आफ्नो नीति तथा कार्यक्रममै समेटेर गाउँपालिका भित्रका मौलिक ढुंगा र माटोले बनेका परम्परागत घरको मौलिक संस्कृति जोगाउन अभियान नै सञ्चालन गरेको गाउँपालिका अध्यक्ष लोप्साङ छोम्फेल बिष्टले जानकारी दिए ।

पछिल्लो समय अन्धाधुन्ध तवरबाट घरहरु निर्माण गर्ने क्रम बढेकाले संस्कृति जोगाउन गाउँपालिकाले नीति तथा कार्यक्रममा घर निर्माणमा निश्चित मापदण्ड ताकिएको अध्यक्ष बिष्टको भनाइ छ । यहाँ गाउँपालिकाले कुनै व्यक्ति वा समुदायले घरहरु निर्माण गर्दा त्यस्ता घरहरुको सेतो र घरको छतको रंग अनिवार्य कालो हुनुपर्ने नियम बनाएको छ । यहाँ घरहरु निर्माण गर्दा घरको रंग सेतो र छतको बोर्डर कालो रंगको नभएमा त्यस्ता घरलाई गाउँपालिकाले कारवाही प्रक्रियाअघि बढाउने जनाएको छ ।
यसरी पुरानो संस्कृतिको जर्गेना गर्न घरको छत माथिको बोर्डर कालो रंग हुनुपर्ने अथवा त्यसो नभएमा घरको छतमाथि दाउरा पाजेर राख्नु पर्ने नियम तोकिएको अध्यक्ष बिष्टले स्पष्ट पार्नुभयो ।

गाउँपालिकाभित्र आर्थिक अवस्था कमजोर भएका गरिब तथा विपन्नले घरहरु निर्माण गर्दा आर्थिक समस्या परेमा घरमा सेतो रंग र छत माथिको बार्डर, झ्याल÷ ढोका कालो रंगले पोत्न आर्थिक अनुदान सहयोग गरिने अध्यक्ष बिष्टले बताए । पछिल्लो समय यहाँको मौलिक संस्कृति हराउँदै जाने जोखिम बढेकाले यस्तो निर्णय गर्नुपरेको अध्यक्ष बिष्टको भनाइ छ ।

‘यहाँ हामी कहाँ गुम्बाको रंग रातो र पहेलो हुन्छ, व्यक्ति र समुदायको घरहरु सेतो र कालो हुन्छ,’ अध्यक्ष बिष्टले भने, ‘हामी यही पुरानो संस्कृति संरक्षण हुनुपर्छ भन्नेमा छौं, यसले पनि गाउँपालिकाले यस खाले निर्णय गरेको हो ।’