बत्ती बलेको ठाउँ उज्यालो हुन्छ । झलमल्ल भएर संसार स्पस्ट देखिन्छ – बाटोघाटो नियाल्न सकिन्छ । तर कुनै बेला बत्ती बाले पनि सारा संसार नै अँध्यारो लाग्दो रहेछ । उज्यालोको छायाँभित्र हराएको त्यो अँध्यारो मैले आफ्नो जीवनमा महसुस गरेकी छु ।
मेरा हजुरबुबा विनुमहादेव तिवारी तत्कालीन पञ्चायती व्यवस्थामा मुखिया हुनुहुन्थ्यो । सामन्ती व्यवस्थामा शासक भए पनि हजुरबुबामा सामन्ती स्वभाव थिएन भन्थे गाउँलेहरु ।

बुढापाका भन्थे, ‘मुखिया मुखिया जस्ता छैनन्, आफ्नै गाउँको मान्छे जस्ता छन् ।’ सरकारलाई रिझाएर गाउँको हितमा काम गर्ने उहाँको तरिका कथा जस्तै सुनाइन्थ्यो । गाउँलेको हितमा स्कुल खोल्ने र आम नागरिकलाई शिक्षाबाट वञ्चित हुन नदिने उहाँको सोच महान् लाग्छ । सरौँखोला छत्तिसेमा उहाँकै नामको विद्यालय थियो–विनु प्रावि ।

मलाई सम्झना छ हजुरबुबाको नामको विद्यालयको कक्षा कोठामा ‘महेन्द्र माला’ पढेको । क, ख, ग, १, २, ३, अ, आ, इ जस्ता अक्षर चिन्दै थिएँ । अलि ठूलो कक्षामा गएपछि मात्र अंग्रेजी पढ्न पाइन्थ्यो । विद्यालयमा सबै शिक्षकले मलाई ‘मुखियाकी नातिनी’ भनेर चिन्नुहुन्थ्यो । सबैले मलाई माया गर्नुहुन्थ्यो । कक्षाकोठामा आफ्नै घर छिमेकका साथी हुने हुँदा म विद्यालय जान डराउदिनथेँ भन्नुहुन्थ्यो मेरी आमा । दिदीहरूसँगै स्कुल गएको मलिनो याद छ ।

मसँग पढेका मेरा दौँतरीहरू याद छ । तर अन्य साथी एवं शिक्षकहरू भने याद छैन । घर नजिकको विद्यालयमा कक्षा २ सम्म मात्र पढ्न पाएँ । यहीँबाट मेरो औपचारिक शिक्षाको अन्त्य भयो । घर नजिकको विद्यालय खोइ किन हो बन्द हुने अवस्थामा थियो । दिदीहरूले बरु अलि धेरै पढ्न पाउनुभयो । मेरै पालामा किन विद्यालय बन्द भयो होला ? रहर थियो नि पढ्ने तर पढेर के हुन्छ वा नपढे के घाटा हुन्छ थाहा थिएन । धेरैपछि मात्र जीवनका भोगाइले बुझायो– हेर्ने आँखाले मात्र होइन रहेछ । शिक्षाको आँखा कमजोर भए जीवन देख्न सकिँदोरहेनछ । पढ्न पाएको भए म के बन्थेँ, कस्तो बन्थेँ भन्ने लाग्छ ।

शिक्षा पनि आँखा हो । यो कमजोर हुनु हुँदैन ।

Advertisement

विनु प्राविमा पठनपाठन बन्द भएपछि म घरबारी गर्दै बस्नुप¥यो । हाम्रो गाउँ नजिक विद्यालय थिएनन् । तर हजुरबुबा र बुबाहरूले दाइहरूलाई खर्च दिएर घोडामा चढाएर विभिन्न ठाउँमा माध्यमिक शिक्षा आर्जन गर्न पठाउनुभएको थियो । केही दाजुभाइ स्याङ्जाको आरुचौर गएर पढ्नुभयो त केहीले विकसित वालिङमा पढ्नुभयो । बुबाहरूले पैसाको लोभ गरेर वा अन्य आधारमा हामी छोरीहरूलाई पढ्न रोक लगाई भेदभाव गर्नु भएको होइन । त्यति बेला छोरीहरूलाई घरबाट टाढा पढ्न पठाउने चलन थिएन ।

बुबाहरूले त्यो प्रथालाई चिर्न सक्नुभएन । तर मेरा दाजुभाइले आफ्ना छोरीहरूलाई गाउँबाट पर सहर पढ्न पठाउनुभयो । पाँच मिनेटमा नै विद्यालय पुगिन्थ्यो । विद्यालयको छेउबाट खोला बग्थ्यो । कक्षाकोठामा नजिकैबाट धान फलेको वासना आउँथ्यो । मलाई नयाँ किताब कापीको वासना मन पथ्र्यो । तर नयाँ किताब खासै पाइँदैनथ्यो । हजुरबुबा, ठुलोबुबा एवं बुबाहरू विद्यालयको बाटो हिँड्दा विद्यालय पस्नुहुन्थ्यो । शिक्षकहरूसँग कुरा गर्नुहुन्थ्यो । उहाँहरू जहाँ गयो त्यहीँ उज्यालो हुन्थ्यो । तर त्यो उज्यालो सबैका जीवनमा समान रूपमा पुग्न सकेन । मलाई लाग्छ– बत्तीमुनि पनि अँध्यारो हुन्छ र म त्यसै अँध्यारामा चुपचाप बसिरहेँ ।

अहिले ती दिन सम्झिँदा यही युग हो र जस्तो लाग्छ । मलिनो बन्दै छन् ती समय । धेरै कुरा याद पनि हुँदैन आजकल । बत्तिमुनिको अँध्यारामा बालापन बिताएको त्यो समयलाई अहिले शब्दमा वर्णन कसरी गरौं ? यदि त्यो विद्यालय बन्द नभएको भए ? मलाई पनि दाइहरूसँगै टाढा पढ्न पठाएको भए ? कहिले काहीँ कल्पना गर्छु – मेरो जीवन कस्तो हुन्थ्यो होला ? मेरो जीवनलाई हेर्ने आँखामात्र होइन प्रस्ट दृष्टि पनि हुन्थ्यो । सायद म कुनै फरक पेसा वा परिचयमा हुन्थेँ । सायद, म अर्कै पहिचानको मान्छे हुन्थें ।