विकल शेरचन
मुस्ताङ, सदियौंदेखि शुष्क (ड्राइ) भूभाग, स्वच्छ हावापानी र विशिष्ट हिमाली पहिचानका लागि परिचित छ । तर, पछिल्ला केही वर्षयता यहाँका प्राकृतिक संकेतहरू ह्वात्तै बदलिएका छन् । जलवायु परिवर्तनको प्रत्यक्ष असर, अनियन्त्रित पर्यटनको दबाब र अव्यवस्थित पूर्वाधार विकासका कारण मुस्ताङको अस्तित्व नै संकटमा परेको छ । असामान्य वर्षा, बाढी, पहिरो, र सबैभन्दा अनपेक्षित रूपमा यो वर्ष कात्तिक महिनामै भएको भारी हिमपात र झरीले यस क्षेत्रको नाजुक भूगोलमाथि ठूलो खतरा निम्त्याएको छ ।

मुस्ताङमा अब ‘शुष्क मौसम’ को परिभाषा बदलिएको छ ।

असामान्य वर्षाको रेकर्डः २०२४ मा मुस्ताङमा एकै दिन ५१.२ मिलिमिटर र मनाङमा ६४.४ मिलिमिटर वर्षा रेकर्ड भयो । यो सामान्य औसतभन्दा धेरै गुणा बढी हो, जसले बाढीको जोखिमलाई निरन्तर बढाएको छ ।
समयअगावैको हिमपात (सिजन्स फस्र्ट स्नोफल): यस वर्ष (२०८२ सालको) कात्तिकको

दोस्रो हप्तामै मुक्तिनाथ लगायत मुस्ताङका उच्च भू–भागहरूमा भारी हिमपात भयो । सामान्यतया हिउँदको मध्यमा मात्र हुने यो मौसमी विचलनले मुस्ताङमा जलवायु प्रणाली कति अस्थिर बनेको छ भन्ने देखाउँछ ।
पर्यटनको दबाबः उपल्लो मुस्ताङमा २०२४ मा ४ हजार ६१ विदेशी पर्यटक पुगे । यो वृद्धिले अर्थतन्त्रलाई टेवा दिए पनि यसले पर्यावरणमाथि नियन्त्रणभन्दा बाहिरको दबाब सिर्जना गरेको छ । यी परिवर्तनहरूले स्थानीय बस्ती, खेतीपाती, जैविक विविधता र पुरानो सांस्कृतिक जीवनशैलीलाई नयाँ खतराहरू निम्त्याइरहेका छन् ।

हालैको हिमपात र वर्षाः पूर्वाधारमाथि संकट
पछिल्लो २–३ दिनको मौसमी गतिविधि मुस्ताङका लागि एउटा ठूलो चेतावनी हो ।
बस्ती र परम्परागत संरचनामा खतराः असामान्य समयमा भएको यो निरन्तर वर्षा र हिमपातले मुस्ताङका पुरानो शैलीका र ऐतिहासिक महत्वका माटोका घरहरूको संरचनालाई कमजोर बनाएको छ । पानी सोसिएर संरचना भत्किने र पहिरो जाने जोखिम बढेको छ ।

पुनरुत्थानशील पर्यटन, जलवायु सहनशील विकास र वैज्ञानिक पूर्वतयारीनै मुस्ताङको भविष्यका तीन आधारस्तम्भ हुन्

यातायात अवरुद्ध र उद्धारको जटिलताः मुक्तिनाथ क्षेत्र, कोरला नाका र उपल्लो मुस्ताङका उच्च लेकहरूमा ५ देखि ८ इन्चसम्म हिउँ जमेको छ । यसले जोमसोम–कोरला सडकखण्ड लगायतका मुख्य मार्गहरू अवरुद्ध भएका छन् । बाटोमा हिउँ जमेकाले यात्रु र दर्शनार्थीहरूलाई ठूलो सास्ती भएको छ र आवश्यक उद्धार कार्य (उदाहरणका लागि, धौलागिरि सर्किटमा फसेका पर्यटकको उद्धार) पनि जटिल बनेको छ ।

जोखिमपूर्ण पर्यटनः प्रशासनले कागबेनीदेखि मुक्तिनाथसम्मको र अन्य उच्च हिमाली क्षेत्रको यात्रा नगर्न चेतावनी दिनुपरेको अवस्था छ । यसले मुस्ताङको पर्यटन कति असुरक्षित बन्दै गएको छ भन्ने स्पष्ट पार्छ ।

संकटका मुख्य कारणहरू
मुस्ताङको यो बढ्दो जोखिम यी तीन कारणहरूको अन्तरसम्बन्धबाट उत्पन्न भएको छ ।
१. जलवायु परिवर्तनको तीव्र असरः विश्व तापक्रम वृद्धिले हावामा पानी समावेश गर्ने क्षमता बढेको छ, जसले सामान्यतया सुक्खा रहने मुस्ताङमा पनि एकै दिन अत्यधिक वर्षा हुने र हिमपातका घटनाहरू बढाएको छ । यसमा अरब सागरबाट आएको असामान्य जलवायु प्रणालीको पनि भूमिका देखिएको छ ।
२. अनियन्त्रित विकास र प्राकृतिक निकासमा अवरोधः नदी–नालामा जथाभावी हस्तक्षेप, अव्यवस्थित सडक निर्माण र भौतिक पूर्वाधारको विकासले प्राकृतिक जल निकास (ड्रेनेज) प्रणालीलाई अवरुद्ध गरेको छ । यसले गर्दा सानो वर्षाको पानीले पनि अकस्मात बाढी (फ्ल्यास फ्लड) को रूप लिई ठूलो क्षति पुर्‍याइरहेको छ ।

३. अति–पर्यटन र कमजोर नीतिगत कार्यान्वयनः पर्यटनको संख्यामा वैज्ञानिक आधारमा नियन्त्रणको अभाव र ठूला परियोजनाहरूको वातावरणीय अध्ययन (इआइए) को कडाइपूर्वक पालन नगर्दा मुस्ताङको नाजुक भूगोलमा अतिरिक्त दबाब परेको छ ।

अबको बाटोः समाधान र नवीन दिशा
मुस्ताङ जस्तो नाजुक भूगोलमा कुनै पनि वातावरणीय वा प्राविधिक गल्तीको मूल्य अत्यधिक ठूलो पर्न सक्छ । अब हामीले केवल ’हानी कम गर्ने’ (मिटिगेसन) होइन, ’थप सुधार गर्ने’ (रिजेनेरेटिभ) बाटो पहिल्याउनै पर्छ ।

१. पुनरुत्थानशील पर्यटन (रिजेनेरेटिभ टुरिजम)
– पर्यटन शुल्कलाई विशुद्ध नाफाका लागि होइन जलस्रोत संरक्षण, जोखिम न्यूनीकरण र स्थानीय पूर्वाधार सुधारमा लगानी गरिनुपर्छ ।
– स्थानीय समुदायको नेतृत्वमा होमस्टे, सांस्कृतिक पर्यटन र पर्यावरण अनुकूल पूर्वाधार निर्माणलाई प्राथमिकता दिने ।
– पर्यटकको संख्या र गन्तव्यमा वैज्ञानिक आधारमा नियन्त्रण गर्ने नीति अब कडाइका साथ लागू गर्नुपर्छ ।

२. जोखिम मानचित्रण र प्रारम्भिक सूचना प्रणालीः
– सटीक मौसम पूर्वानुमान, आपतकालीन अलर्ट र उद्धार योजनालाई स्थानीय समुदायसम्म सहज पहुँचयोग्य बनाउने ।
– बाढी–पहिरोका हिसाबले संवेदनशील क्षेत्रमा निर्माण निषेध र आवश्यक देखिएमा मानव बस्ती स्थानान्तरणको योजना बनाउने ।

३. पानीको दिगो व्यवस्थापन र भू–संरक्षणः
– नदी किनार संरक्षण, परम्परागत जलस्रोत पुनर्भरण (रिचार्ज) संरचनाहरूको निर्माण र पहिरो रोकथामका कार्यहरूलाई एकीकृत ढंगले अघि बढाउने ।
– परम्परागत नहर र कुलो प्रणालीलाई सुधार गरी पानीको दिगो उपभोग सुनिश्चित गर्ने ।

निष्कर्ष
मुस्ताङ जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी मोर्चाको अग्रपंक्तिमा उभिएको एउटा चेतावनी हो । हामीले आज निर्णय ग¥यौँ भने भावी पुस्ताको जीविकोपार्जन सुरक्षित हुनेछ, पर्यावरण बलियो हुनेछ र पर्यटन दिगो तथा समुदायमैत्री हुनेछ । पुनरुत्थानशील पर्यटन, जलवायु सहनशील विकास र वैज्ञानिक पूर्वतयारीनै मुस्ताङको भविष्यका तीन आधारस्तम्भ हुन् । मुस्ताङलाई बचाउनु भनेको हाम्रो विशिष्ट पहिचान, हाम्रो भविष्य र हाम्रो हिमाली धरोहरलाई बचाउनु हो ।
शेरचन मुस्ताङ १(ख) बाट निर्वाचित गण्डकी प्रदेश सभा सदस्य हुन् ।