सामान्यतया कृषि अर्थतन्त्रको नियम अनुसार उत्पादन घट्दा किसानको आम्दानी घट्ने र बजारमा अभाव सिर्जना हुने मानिन्छ । तर, मुस्ताङले यस वर्ष यो परम्परागत मान्यतालाई तोड्दै एक सुखद तर रोचक विरोधाभास तथ्यांक प्रस्तुत गरेको छ । मुस्ताङमा यस वर्ष स्याउको उत्पादनमा करिब ९ प्रतिशत (६४४ टन) ले ह्रास आउँदा पनि किसानको आम्दानी भने पोहोर भन्दा साढे १६ करोड रुपैयाँले बढेको छ । यो तथ्यांकले नेपाली कृषि बजारमा मुस्ताङी स्याउको बलियो ‘ब्रान्ड भ्यालु’ र बजारको मागलाई स्पष्ट रूपमा उजागर गरेको छ ।

कृषि तथा पशु विकास कार्यालय मुस्ताङको तथ्यांक अनुसार, गत वर्षको तुलनामा यस वर्ष स्याउ उत्पादन ६ हजार ६ सय ८४ टनमा खुम्चियो । तर, बजारमा स्याउको ‘फार्म गेट’ मूल्य प्रति केजी १५५ रुपैयाँबाट बढेर १८५ रुपैयाँ पुग्दा किसानले उत्पादन घटेको महसुस गर्नुपरेन । बरु, झन् बढी आर्थिक लाभ हासिल गरे । कुल ९९ करोड २१ लाख भन्दा बढीको स्याउ निर्यात हुनुले मुस्ताङको अर्थतन्त्रमा स्याउ खेतीको एकछत्र राज रहेको पुष्टि गर्छ । यो नतिजाले के देखाउँछ भने, यदि उत्पादन गुणस्तरीय छ र बजारमा त्यसको विशिष्ट पहिचान छ भने, परिमाण थोरै घट्दा पनि किसानले राम्रो मूल्य पाउन सक्छन् ।

यस वर्षको तथ्यांकले अर्को गम्भीर र सकारात्मक सन्देश पनि दिएको छ— त्यो हो आधुनिक तथा ‘हाइब्रिड’ खेतीको अपरिहार्यता । समग्र उत्पादन घट्नुमा स्थानीय जातका स्याउको उत्पादकत्व घट्नु मुख्य कारण देखियो । स्थानीय स्याउको उत्पादकत्व प्रति हेक्टर १०.७४ टनबाट घटेर ९.१९ टनमा झर्दा, उच्च घनत्व प्रविधि (हाइब्रिड) मा आधारित स्याउको उत्पादकत्व भने २५ टनबाट बढेर २५.९० टन पुगेको छ । मौसम प्रतिकूल हुँदा वा अन्य कारणले स्थानीय जातको उत्पादन ८१९ टनले घट्दा पनि हाइब्रिड स्याउको उत्पादन १७४ टनले बढ्नुले प्रविधिको महत्वलाई पुष्टि गरेको छ । अबको कृषि परम्परागत शैलीमा मात्र निर्भर नभई उच्च प्रविधियुक्त र व्यावसायिक हुनुपर्छ भन्ने यो ज्वलन्त उदाहरण हो ।

मुस्ताङमा स्याउ खेतीको क्षेत्रफल विस्तार हुनु (स्थानीयतर्फ १.०६ प्रतिशत र हाइब्रिडतर्फ १० प्रतिशत) ले किसानहरूको उत्साहलाई दर्साउँछ । तर, स्थानीय जातका स्याउको उत्पादकत्व घट्नु चिन्ताको विषय हो । जलवायु परिवर्तनको असर हो वा बगैँचा व्यवस्थापनको कमजोरी, सरोकारवाला निकायले यसको सूक्ष्म अनुसन्धान गर्न जरुरी छ । स्थानीय रेड डेलिसियस, रोयल डेलिसियस जस्ता जातहरूको संरक्षण गर्दै गाला, किङरोट जस्ता हाइब्रिड जातको विस्तारमा सन्तुलन मिलाउनु आवश्यक देखिन्छ ।

अन्त्यमा, झन्डै एक अर्ब रुपैयाँ बराबरको स्याउ निर्यात गरेर मुस्ताङले देशको कृषि क्षेत्रमा एउटा मानक स्थापना गरेको छ । उत्पादन कम हुँदा पनि मूल्यवृद्धिका कारण भएको नाफाले किसानलाई तत्काल राहत त दिएको छ, तर दीर्घकालीन रूपमा उत्पादकत्व बढाउनु नै हितकर हुन्छ । यसका लागि शीतोष्ण बागवानी विकास केन्द्र, स्थानीय सरकार र प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकीकरण परियोजनाले किसानलाई उच्च घनत्व प्रविधिमा थप सहुलियत, प्राविधिक ज्ञान र भण्डारणको व्यवस्थामा जोड दिनु आवश्यक छ । मुस्ताङको स्याउ केवल फल मात्र होइन, यो हिमाली समृद्धिको आधारस्तम्भ हो ।