तनहुँको पहाडीबस्ती पोखरेलफाँट वरपर विसं १९७५ मा आँठेको महामारी फैलियो । जसलाई अहिले टाइफाइड भनिन्छ । जाडो सकिएर गर्मीको राप चढ्दो थियो । उसैगरी पतझड रुखहरु पातविहीन हरियालीविहीन हुँदै थिए । पाखापखेरा पनि उस्तै उराठलाग्दा । त्यतिबेला गोवद्र्धन शर्मा जम्मा ४ वर्षका थिए ।

४ दिनको बीचमा पोखरेल परिवारमा एकाघरका ५ जनाको निधन भयो आँठेकै कारण । परिवारको खुसी लुटियो । पहिलो दिन गोबद्र्धनका जेठा दाजु ज्ञानिशंकर, भोलिपल्ट आमा बदना र बाबु इन्द्रविलास अनि अर्कोदिन दाजु शुकदेवलाई आँठेले उठायो । आमाबुवा बितेको पर्सिपल्ट बहिनी महाकाली पनि रहिनन् । उतिबेलाको समाज, अनि एकाघरमा परेको महामारी, जसोतसो काजकिरिया सकियो । घर सुनसान थियो, महामारी परेको घरमा त्रासकै कारण छिमेकी र आफन्तको आउजाउ ठप्पै थियो । गोवद्र्धनको लालनपालनको जिम्मा हजुरआमा हरिमायादेवीको काँधमा आइप¥यो ।

दुब्लो, पातलो अनि, अनुहार पनि चिम्स्याइलो भएकै कारण साथीभाइले उनलाई अनेकथरि उपनाम दिन्थे । कहिले घर कहिले मावल गरेर उनको बाल्यकाल बित्यो ।
गाउँमा हुनेखानेका छोराहरु पढ्नका लागि घर छाडेको उनले पत्तो पाए । त्यसअघि नै हजुरआमाले उनलाई पढ्नका लागि पुर्कोट पाठशालामा भर्ना गराइदिइन् । गाउँले अनि आफन्तबाट हेपिएको अनुभूति गरेका गोवद्र्धन पढ्नमा सानैदेखि टाठै दरिएका थिए । पढ्नकै लागि गाउँ छाड्ने र काडमाडौं छिर्ने निधोमा उनी पुगे ।
साथीभाइको साथ लागेका उनी ६ दिनको पैदल हिँडाइपछि काठमाडौं पुगे ।

काठमाडौंमा मावली बा कुलप्रसाद खनालसँगै बसेर गोवद्र्धनले तीनधारा पाठशालामा अध्ययन सुरु गरे । तीनधारा पाठशालामा भर्ना हुन र छात्रावासमा बस्नका लागि उनले पटकपटक बबर समशेरसँग बिन्ती बिसाउनु परेको थियो । चाकरीका लागि बसेको भीडभाडसहितको लावालस्करका बीचमा सानो बालकको कुरा सुनिदिने कोही हुन्थेन । उनले हिम्मत हारेनन्, त्यही लाइनमा बसेर एक दिन उनले बबर समशेरलाई बिन्ती चढाए । अन्तत उनी छात्रावासमा बस्न सफल भए ।

हजुरआमालाई खबरै नगरी उनले गाउँ छाडेका थिए । काठामाडौं पुगेको थाहा पाएपछि सक्दो खर्चपानी पठाइदिइकी थिइन् हजुरआमाले । संयोग पनि कस्तो परेको भने गोवद्र्धन काठमाडौं हिँडेपछि उनी सिकिस्त भइछन् । बेलाबेलामा बर्बराएजस्तो गरी नाति गोवद्र्धनलाई बोलाइदेओ न भन्थिन् रे । गोवद्र्धन छात्रावासमा भर्ना भएको चिठी घर पुग्यो । नातिको खुसीको खबर सुनेलगत्तै हजुरआमा हरिमायाले प्राण त्यागिन् ।

व्याकरणमा मध्यमा तहसम्मको पढाइ सकेर उनी विसं १९९३ मा गाउँ फर्किए । त्यतिबेलासम्म उनले बिहे पनि गरिसकेका थिए । १९९० मा प्रसूति व्यथाले पत्नी दीलमायाको निधन भयो । त्यसपछि उनको बिहे १९९२ मा तनहुँ म्याग्देको पण्डित परिवारकी द्रौपदासँग भयो । शताब्दी पुग्नै लागेकी द्रौपदा अहिले कान्छा छोरा सुवाशसँग काठमाडौंमा छन् ।

सानैदेखि विभेदमा पर्दै आएको, आमा बुवासहित परिवार गुमाएकै कारण होला, उनी बिद्रोही चेतका थिए । समाजमा व्याप्त विभेद र कुरितिका विरुद्ध उनी सानैदेखि बोल्थे । बीचको केही समय यज्ञयज्ञादि, सप्ताह पुराणमा उनी व्यस्त हुन थाले । कति ठाउँमा त उनी आफै मुलपण्डित नै भए । केही वर्ष खेतीकिसानी र सप्ताह, यज्ञमा बिताएका उनले विसं २००१ मा वन विभाग अन्तर्गत नायव मुखियाको जागिर पनि खाए । जागिरमा उनको मन रमाएन । समाजमा व्याप्त कुरित अन्त्यतिरै उनको ध्यान केन्द्रित भयो ।

नेपाली काँग्रेसको स्थापनासँगै उनी पार्टीसित सम्बद्ध भए । राणा शासन अन्त्य गरी प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि विपी कोइरालाले नेतृत्व गरेको नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसमा सम्बद्ध भएपछि उनीभित्रको क्रान्तिकारीपना पुन जागृत भयो । राणा शासन ढाल्न २००६ सालमा आह्वान गरिएको सशस्त्र क्रान्तिको तयारीका लागि उनी संगठनमा क्रियाशील रहे । विसं २००७ सालको सेरोफेरोमा तनहुँको बन्दीपुर आन्दोलनको केन्द्रबिन्दु थियो । उनी र अन्य साथीहरुको नेतृत्वमा गएको टोलीले बन्दीपुर कब्जा गरेर राष्ट्रव्यापी सन्देश प्रवाह गरेको थियो ।

तनहुँ र लमजुङबाट ठूलो समूह लिएर गोवद्र्धनसहित अगुवाहरु बन्दीपुर पुगे । निडर स्वभावका उनी सेनाको बन्दुक र बारुदको प्रवाह नगरी अगाडि बढिरहे । उनकै नेतृत्वमा कुन्छा कब्जा गरिएको थियो ।

२००७ को माघ १ गते ठूलो समूह बन्दीपुर पुगेको थियो । जुलुसमाथि सेनाले गोली चलाउन थाल्यो । गोवद्र्धनसँगै गएका धर्मध्वज गुरुङ, सन्तबहादुर राना, चन्द्रबहादुर सार्की, धर्मराज श्रेष्ठ, उत्तरकुमार श्रेष्ठ र खड्गबहादुर गोदारसहित ६ जना सेनाको गोलीबाट मारिए । संयोग नै मान्नुपर्छ त्यतिबेला उनी सेनाको गोलीबाट जोगिए । सँगै गएका ६ जना साथी आँखै अगाडि ढलेका देख्दा शासन र शासकप्रति उनीमा थप वितृष्णा पैदा भयो । अनि झन् सशक्तरुपमा संघर्षको मैदानमा उत्रिए ।

उनी राजनीतिसँगै सामाजिक आन्दोदनमा समेत उत्तिकै सक्रिय रहे । विसं २००६ सालमा चुँदी टुहुरेपसलबाट सुरु भएको हलो क्रान्तीलाई उनले कलेस्ती फाँटबाट अगाडि बढाए । हिउँदे बाली अभियान नाम दिएर उनी आफै हलो लिएर खेतबारीमा उत्रे । खेत बाँझो राख्न नहुने, हिउँदे खेती अनिवार्य लगाउनुपर्ने, शर्तसहित उनले बिउबिजन वितरण मात्र गरेनन्, छाडा गाइवस्तु तह लगाउन काञ्जी हाउस समेत सञ्चालनमा ल्याए ।

२००७ सालमा बन्दीपुर कब्जा गरेपछि त्यही जनसरकार गठन भएको थियो । जनसरकारका सुधारका काम जनजनमा लैजानका लागि उनले नेतृत्वदायी भूमिका खेले । खोटा मानापाथीका ठाउँमा करुवा माना, ढ्वाङ पाथी भनेर चिनिने जनसरकारका छाप लागेका ढलोटका माना पाथी उनले चलन चलाए ।

मुलुकमा प्रजातन्त्र स्थापना भइसके पनि राजा महेन्द्रले चुनाव टार्ने काम मात्र गर्दै आए । जनदबाव मत्थर पार्न चुनावको तिथि घोषणा गर्ने तर चुनाव नगराउने राजाको नियतलाई जनतालाई बुझेका थिए । त्यतिबेला राजनीतिक अगुवाइ गरेको नेपाली कांग्रेसले राजाको नियत बुझेकै कारण उसैको नेतृत्वमा २०१४ को मंसिर २२ देखि मुलुकभर भद्र अवज्ञा आन्दोलन सुरु भयो ।

यो आन्दोलनलाई अघि बढाउन पश्चिमाञ्चलका जिल्लाहरुमा गोवद्र्धन शर्माले नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह गरे । त्यसबीचमा उनले अनेकन खाले यातना खेपे । घर परिवारबाट उनी धेरैजसो पर नै रहे । राजधानी काठमाडौंदेखि अधिकांश जिल्लाका सरकारी कार्यालयहरु आन्दोलनकारीको नियन्त्रणमा आए । यसैको दबाबस्वरुप राजा चुनावको मिति घोषणा गर्न वाध्य भए ।

राजनीतिक सक्रियता, सामाजिक जागरुकता अनि सांगठनिक क्षमताका कारण गोवद्र्धन शर्मा त्यतिबेला उम्मेदवारको दाबेदार हुने नै भए । तर पार्टीले उनलाई पश्चिम नेपालका चुनाव क्षेत्रहरुमा पार्टीले कसलाई उम्मेवार बनाउँदा उपयुक्त हुन्छ भनेर अध्ययन गर्न लगायो । पार्टीले दिएको जिम्मेवारी उनले कुशलतापूर्वक निभाए र समयमै प्रतिवेदन बुझाए । उनी आफूले टिकट नपाए पनि साथीहरुलाई चुनाव जिताउन लागीपरे ।

चुनावका समयमा उनलाई पार्टीले उम्मेदवार चयनको जिम्मा दिएर कास्की ९९ नम्बर क्षेत्र र लमजुङ १०० र १०१ क्षेत्रबाट प्रतिनिधि सभाका लागि केन्द्रबाट रिटर्निङ अफिसर बनाएर खटाएको थियो । उनले पछि तनहुँ १०३ नम्बर क्षेत्रको निर्वाचनका लागि चिफ एजेन्टको जिम्मेवारी सम्हालेका थिए ।

दुई तिहाइसहितको बहुमतबाट प्रधानमन्त्री बनेका बिपी कोइरलाको दुरदर्शी विचार र विकाशबसमुखी कदमबाट तर्सिएका राजा महेन्द्रले २०१७ साल पुस १ गते सेनाको बलमा सरकार अपदस्थ गरे । संसद विघटन भयो, राजनीतिक दलहरुमाथि प्रतिबन्ध लगाइयो । प्रधानमन्त्री, मन्त्रीहरुमात्र होइन, कांग्रेसका नेता भनेर चिनिएका सबैजसो पक्राउ परे । जनअधिकार खोस्ने राजाको उक्त कदमबाट गोवद्र्धन पनि रुष्ट हुने नै भए । अरु साथीहरुसँग आन्दोलनमा होमिए । आन्दोलनकै क्रममा उनी पटकपटक गिरफ्तार पनि परे । प्रहरीका आँखा छल्दै उनी कलकत्ता पुगे । नेपालबाट भागेर भारत पुगेका कांग्रेसीहरुको बैठक २०१७ साल माघ १२ मा पटनामा बस्यो । त्यही बैठकले महेन्द्रको निरंकुशताको विरुद्धमा सशस्त्र क्रान्तिको निर्णय ग¥यो । जुन क्रान्तिको जिम्मा सुवर्ण समशेरले पाएका थिए ।

गोवद्र्धन क्रान्ति सञ्चालनको जिम्मेवारी लिएर स्वदेश फर्के । भूमिगतरुपमै पार्टीका गतिविधि चलाइरहेका बेला उनी पक्राउ पनि परे । साथीहरुले उनलाई प्रहरीको घेराबाट मुक्त ग¥यो । सशस्त्र क्रान्तिकै क्रममा उनले कतिपय साथीहरु मारिए । कसैलाई जिउँदै खाल्डोमा त कसैलाई टाउको काटेर अनि कसैलाई जेल सार्ने बहानमा गोली हानियो । तर पनि गोवद्र्धन अविचलितरुपमा संघर्षमा जुटिरहे ।

प्रहरीले पक्राउ गरी पोखरा जेलमा लैजाने क्रममा उनी क्यामिन पाथ्राको जंगलबाट भाग्न सफल भएका थिए । त्यतिबेला उनलाई पक्राउ गर्नेका लागि १५ हजार रुपैयाँ इनाम र सुब्बा वा इन्सपेक्टरको दर्जा दिने भनेर प्रचार गरिएको थियो ।

तत्कालीन अवस्थामा सशस्त्र क्रान्ति उपयुक्त नभएको भन्दै त्यसलाई रोक्नुपर्छ भन्ने आवाज उठ्न थाल्यो । देशभित्र संघर्षमा रहेका सबैलाई, २०१८ को अन्त्यमा कलकत्ता बोलाइयो । त्यतिबेला कलकत्तालाई नै कांग्रेसको हेडक्वाटर थियो । विसं २०१९ को सुरुमा कलकत्तामा भएको सम्मेलनले नेपालमा सशस्त्र क्रान्ति रोक्ने प्रस्ताव ग¥यो । गोवद्र्धन शर्मासहित धेरै सहभागी सशस्त्र संघर्ष रोक्नु हुन्न भन्ने पक्षमा थिए ।

त्यतिबेला सुवर्ण शमशेरले भनेका थिए– को को क्रान्तिको पक्षमा हुनुहुन्छ, हात उठाउनुहोस् । सम्मेलनमा थोरै हात उठेका देखेर गोवद्र्धन शर्माले आफ्ना दुबै हात उठाए । सुवर्णले भनेका थिए– गोवद्र्धनजी, तपाईंका यी दुई हातसँगै छिटै हजारौँ हातहरु उठ्नेछन् । हाम्रो सशस्त्र संघर्षले देशमा प्रजातन्त्रको स्थापना गराई छाड्नेछ । अहिले म आफूलाई बलिदान गर्ने साथीहरूलाई सम्मानका श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्दछु र तपाईंहरू जस्ता निष्ठावान् साथीहरूको सह्राना गर्दछु ।

नेपाली कांग्रेसको साधारण सदस्यबाट सुरु भएको राजनीतिक यात्राका क्रममा उनी तनहुँ जिल्लाको सभापति भए, प्रवासमा पश्चिम ३ नम्बर जिल्ला इन्चार्ज र स्टेन्डिङ कमिटी सदस्यको जिम्मेवारी निर्वाह गरे । उनी पार्टीको केन्द्रीय सदस्यको जिम्मेवारीमा समेत रहे । आन्दोलनमा लागेकै कारण सर्वश्वहरणमा परेका उनी १० वर्षभन्दा बढी निर्वासनमा रहनुपर्‍यो । भारतमा रहेका बेला त्यहाँ कार्यरत दरवान, चौकीदार र अरु काममा लागेका नेपालीहरूलाई संगठित गरेर उनले नेपाली लोकसेवक समिति गठन गरेका थिए । आम माफीपछि विसं २०२५ मा उनी स्वदेश फर्के । त्यसबेला उनका आँखा कमजोर भइसकेका थिए । एउटा आँखाको दृष्टि गुमेकै कारण उनी अधिकांश ठाउँमा कालो चस्मामा देखिन्थे । अपरेसनमा सफल नभएपछि पछिल्लो समय उनकै दुवै आँखाको ज्योति गुमाउनुपर्‍यो ।

१९७१ कात्तिक १६ मा जन्मेका गोवद्र्धनको निधन २०४६ वैशाख ९ मा भएको हो । उनका ४ छोरा र २ छोरी छन् । जेठा छोरा रामचन्द्र पोखरेल संविधानसभा सदस्य हुन् । जिल्ला विकास समिति तनहुँका पूर्व सभापति भइसकेका रामचन्द्रले नेपाली काँग्रेस केन्द्रीय कार्यालयको मुख्य सचिवको जिम्मेवारी समेत कुशलतापूर्वक निर्वाह गरे । माइला छोरा कृष्णचन्द्र नेपाली पोखरेल अहिले गण्डकी प्रदेशको मुख्यमन्त्री एवं नेपाली कांग्रेस केन्द्रीय सदस्य छन् । साइँला छोरा डा. जगदीशचन्द्र पोखरेल राष्ट्रिय योजना आयोगका पूर्व उपाध्यक्ष हुन् भने कान्छा छोरा सुवासचन्द्र हुन् । २ छोरी सत्यम्वदा र प्रियम्वदा छन् ।

घरमुली राजनीतिमा लागेर हिँड्ने । घरमा ससना छोराछोरी । उनीहरुको लालनपालनका लागि पत्नी द्रौपदाले ठूलै कहर काट्नु प¥यो । गोवद्र्धन शर्माले लेखेको मेरो जीवन यात्रा पुस्तकमा पत्नीसँगको प्रसंग यसरी उल्लेख गरेका छन् ( लामो समयसम्मको घरको सबै व्यवहार र ससाना छोराछोरीको भरणपोषणको समेत झैझमेला व्यहोरेर घर धान्नुपर्दा र म धेरै साथीको साथ यदाकदा घर आउँदा मेरी श्रीमती द्रौपदा मलाई भन्थिन्, कि मैले कहिँ हिँड्न नपाउने ? केही देख्नसुन्न नपाउने ? मैले उत्तर दिन्थें, तिमीहरुले देखेका छौं सुन्तलाको बोट यहाँको यहिँ बसिरहन्छ । त्यसमा फलेका सुन्तलाको दाना त्रिवेणी, काठमाडौं इत्यादि सहरमा पुग्छन् । यस्तैमा मैले एकपटक कलकत्ता, बम्बै घुम्न लैजाने छु भनेको थिएँ ।

२०१४ साल जेठ ७ गते अघिपछि झैं म जिल्ला भ्रमण गरेर घर आउँदा छोरी सत्यम्वदाको जन्म भएको रहेछ । राधारामको घरभित्र म पस्नासाथ ३ दिन भएकी छोरी सत्यम्वदालाई दुई हातले उचालेर यी बम्बै भनेर मेरी श्रीमतीले छोरी देखाइन् । उनको भनाइको तात्पर्य केटाकेटी हुर्किनासाथ एकपटक परदेश भ्रमण गर्ने भनेको फेरि काखमा बच्ची भइन् भन्ने संकेत हो । यसै प्रसंगमा खुब हाँसो भयो ।

विसं २०१८ सालमा सरकारले गोवद्र्धन शर्माको सर्वश्वहरण ग¥यो । सम्पति नै चलाउन नपाएपछि परिवारमा विचल्ली थपियो । माइला छोरा कृष्णचन्द्र र साइँला छोरा जगदीशचन्द्रको व्रतबन्ध रोकियो । पति घरमा आउनेवित्तिकै अड्डामा खबर गर्ने कागज गरेकी थिइन् द्रौपदाले । त्यसैबीचमा कान्छा छोरा सुवासको जन्म भयो । पतिले तलाईं नभेटेको भए कसरी छोराको जन्म भयो भनेर प्रहरीले निकै दुख दियो ।

गोवद्र्धन शर्माले गाउँगाउँमा पुगेर त्रिखण्डी, पाँचखण्डीको साटो अधियाँ प्रथा सुरु गर्न लगाए । यसै गरिखाने वर्गलाई राहत भयो । जिम्मुवाल, मुखिया, ठूलाठालुले लिने सघाउ, सरकारी झारा, बेठ, बेगारी, घिउ खाने, ब्याजको स्याज लिने र शून्य थपेर निरक्षर जनतालाई जाली तमसुक बनाइ ठग्नेहरुका विरुछ उनी खुलेरै लागे ।

छोरीचेलीलाई पढाउने, छोइछिटो हटाउने अभियान पनि उनले थाले । अंग्रेजी समेतको पढाइ हुनेगरी तनहुँसुरको घरमपानीमा विसं २००९ मै उनले इन्द्रवदन मिडिल स्कुल स्थापना गरे । जहाँ दलितका छोराछोरीसमेत एउटै बेन्चमा बसेर पढ्न माहोल बनाइएको थियो ।

दलिहरुको बाक्लो बस्ती भएको राधाराम गाउँमा हरिजन संघ खोलेर नेपाली कांग्रेसको भातृसंस्थाका रुपमा स्थापित गराए गोवद्र्धन शर्माले । जातीय छुवाछुत, भेदभावविरुद्ध जनचेतना फैलाउन उनी उत्प्रेरक बने । आफैले दलितको हातबाट पानी खाएर कुरिति विरुद्धको अभियान छेडेका उनी र उनको परिवार त्यहि कारण लामो समय आफन्त र गाउँलेबाट बहिस्कृत हुनुपरेको थियो ।

सानै उमेरमा बिहे गरेर विधवा भएकै कारण जीवनभर एकल रहनुपर्ने सामाजिक मान्यतालाई चिर्दै महिलाहरुले इच्छा अनुसार बिहे गर्ने अभियान उनले सुरु गरे । उनकै सक्रियतामा नेपाली कांग्रेसकै एक कार्यकर्ताको बिहे बालविधवासँग गराइएको थियो ।

धेरैपटक मृत्युको मुखमा पुगेर फर्केका व्यक्ति हुन् गोवद्र्धन । पहिलो त आँठेबाटै बच्न सफल भए । चुलोको छेउमा हजुर आमा सुताउँदा पल्टिँदै आगोमा परेर उनका गोडा पोलिएका थिए । मादी र कलेस्तीको दोभानमा गाउँलेहरु श्राद्ध गर्न जाँदा खेल्ने क्रममा उनलाई खोलाले बगायो । संयोगले उनी धँयेराको बुटो समाउन सफल भए र बाँचे । एकपटक उनी मामाघर श्याम्घा गएका बेला घोडा चढेका थिए । डोकामा मासु बोकेर आएको मानिस देखेर घोडा चम्किएपछि उनी लडे । देब्रे गोडा घोडाको रिकाबीमा अल्झियो । घोडा भाग्दा उनी पनि बेस्सरी लतारिए । कस्सो कान्छा मामा लेखनाथ न्यौपानले देखेछन् र दौडेर गएर भान्जालाई बचाए । बन्दीपुर कब्जा गर्ने बेला होस् या विभिन्न चरणका आन्दोलनमा उनी ज्यान जोगाउन सफल भए ।

समाज र राष्ट्रका लागि यतिधेरै योगदान गर्नकै लागि उनको जीवन समर्पित रह्यो । उनको स्मृतिमा परिवारको अग्रसरतामा गोवद्र्धन शर्मा मेमोरियल ट्रस्ट स्थापना गरिएको छ । पोखरेलफाँटमा रहेको पुख्यौली सम्पति परिवारजनले ट्रस्टकै नाममा हस्तान्तरण गरेका छन् ।