नेपाल भाषा, धर्म, संस्कृति, भूगोल र हावापानी सबै दृष्टिले बहुआयामिक देश हो । यहाँ बसोबास गर्ने विभिन्न जातजाति, धर्म र भूगोलका आधारमा हाम्रो समाज बहुभाषिक, बहुधार्मिक र बहुसांस्कृतिक छ । जसरी समयसँगै ऋतु र यामहरू बदलिरहन्छन्, त्यसरी नै हामीले मान्दै आएका चाडपर्व, परम्परा र संस्कृति पनि परिवर्तनशील छन् ।

नेपाली समाजले लगभग प्रत्येक महिना कुनै न कुनै चाडपर्व वा संस्कृति मनाइरहेको हुन्छ । यसरी हेर्दा वैशाखदेखि चैतसम्मका बाह्रै महिनामा कुनै न कुनै पर्व परिरहन्छ । आफ्नो समाज, जातजाति, धर्म र परम्पराअनुरूप चाडपर्वलाई ठूला वा सानाका रूपमा लिइन्छ । नेपाली समाजमा ठूला मानिएका दसैँ, तिहार, छठ, ल्होसार, उधौली–उभौली, साउने संक्रान्ति, तीज, ईद, माघे संक्रान्ति, चैते दसैँ, फागु पूर्णिमा, बुद्धजयन्ती आदि पर्वहरू पनि जाति, धर्म र परम्पराअनुरुप नै ठूला वा सानाका रूपमा स्वीकारिएका छन् । मानव विकासका चरणहरूलाई हेर्दा, सामूहिक शिकारी जीवनबाट पशुपालन र कृषि युगमा प्रवेश गरी पारिवारिक जीवनयापन सुरु भएपछि नै विभिन्न संस्कार र परम्पराको जग बसेको पाइन्छ ।

यिनै संस्कृति र परम्पराहरूको सूचीमा पर्ने एउटा परम्परा हो— साउने टपरी । विशेषगरी नेपालको मध्यपहाडी समाजमा निकै प्रचलित यो अत्यन्तै मौलिक र परम्परागत अभ्यास हो । माघ महिनादेखि नै नेपाली समाज कृषि कर्म अर्थात् खेतीपातीको लयमा होमिन्छ । माघे संक्रान्तिदेखि नै बर्खाको मौसमी मेलो सुरु भएको मानिन्छ । त्यसैले त नेपाली समाजमा एउटा भनाइ प्रचलित छः ‘माघे सङ्क्रान्ति मरिन्छ कि बाँचिन्छ भनेर मनाउने र साउने सङ्क्रान्ति अब बाँचियो भनेर मनाउने ।’

नेपालको विकास यात्रा धेरै लामो छैन । यद्यपि विकासको योजनाबद्ध खाका वि.सं. २०१३ देखि सुरु भएको हो । हालसम्म ९ वटा पञ्चवर्षीय र ५ वटा त्रिवर्षीय योजना कार्यान्वयन भइसकेका छन् र अहिले १५औँ योजना कार्यान्वयनमा छ । तर, ती विकासका खाका र योजनाका प्रारूपहरू हाम्रो समुदायस्तरमा पुग्न धेरै समय लाग्यो । अझै पनि तिनको प्रभावकारी कार्यान्वयनमा त प्रश्नचिह्न उठिरहेकै छ । हाम्रो समाजको भौतिक, आर्थिक, शैक्षिक, स्वास्थ्य, सूचना, सञ्चार र प्रविधिको विकाससँग साउने टपरी परम्परा पनि जोडिएको छ ।

के हो त साउने टपरी परम्परा?
साउन महिनामा माइतीले चेलीबेटी (छोरी वा दिदीबहिनी) लाई सम्झिएर मीठोमसिनो खानेकुरा बनाई टपरीमा पोको पारेर भेट्न जाने चलनलाई नै ’साउने टपरी’ भनिन्छ । हाम्रो मध्यपहाडका आर्य र मंगोल दुवै समुदायमा वर्षौंअघिदेखि यो चलन चल्दै आएको पाइन्छ । माइतीघरका आमाबाबा, वा उहाँहरू नभए दाजुभाइ र भाउजू–बुहारीले सेलरोटी, खीर, अनदीको लट्टे (चाम्रे), पुवा र माछामासु वा अचार–विचार पकाएर सालको पातको हरियो टपरीमा राखी भेट्न जाने चलन थियो/छ ।

हाम्रा मौलिक र आत्मीय परम्परामा आजकल धमिरा लाग्दै गएको छ । साउन महिनामा टपरीभरी कोसेली पोको पारेर आफ्ना छोरीचेलीलाई भेट्न जाने चलन प्रायः लोप भएको छ ।

‘बर्खाभरी दुःख गरेकी चेलीको स्वास्थ्य कस्तो होला? सञ्चो–बिसञ्चो के–कसो होला ? घाम–पानी केही नभनी काममा जोतिनुपर्ने बेला उसले के खाई होली ? मीठोमसिनो खान पाई कि पाइन होली?’ यस्तै यावत् प्रश्नहरूले माइतीको मन पिरोलिरहन्थ्यो । अहिलेको जस्तो सञ्चार सुविधा नभएको त्यो बेला, ‘हाम्री चेली जिउँदै छे कि छैन होली?’ भनेर सोच्नुपर्ने अवस्थासमेत थियो । त्यसैले, उतिबेला चेलीलाई सम्झिएर साउने भेल छिचोल्दै माइती भेट्न जाने परम्परा नै साउने टपरी हो ।

त्यसबेला यातायातको सहजता थिएन, खोलानालामा पुल थिएनन् । त्यसकारण चेलीबेटी छोटो समयमा सजिलै माइत जान सम्भव थिएन । जंगलको बाटो र उर्लिएका खोलानालाका कारण सुरक्षाको दृष्टिले महिलाहरू एक्लै यात्रा गर्न सक्ने अवस्था थिएन । सञ्चारका साधन नहुँदा सञ्चो–बिसञ्चोको खबर बुझ्न पनि सकिँदैनथ्यो । अहिलेको जस्तो सहज स्वास्थ्य उपचारको सुविधा नहुँदा कयौँ चेलीहरूले विभिन्न रोगले ज्यान गुमाउनुपर्ने बाध्यता थियो । मर्नु–बाँच्नुको अवस्था हुँदा पनि खबर पाउन दिनौं लाग्थ्यो । त्यसैले पनि बेलाबेला भेट्न गइरहनुपथ्र्यो ।

नयाँ पुस्तामा जिज्ञासा आउन सक्छ, ‘चेलीबेटी पनि त बेलाबेला माइत आए हुन्थ्यो नि?’ खासमा, त्यतिबेलाका घरपरिवार (सासूससुरा, श्रीमान्, देवर–जेठाजु) निकै कडा स्वभावका हुन्थे । बुहारीलाई सकेसम्म धेरै काममा लगाउने चलन थियो। त्यसकारण चेलीबेटीहरू हत्तपत्त माइत जान पाउँदैनथे । यस्ता अनेकौं अप्ठ्यारा परिस्थितिको सामना उनीहरूले गर्नुपथ्र्यो । त्यसैले माइतीहरू नै समय–समयमा आफ्ना छोरीचेली भेट्न जान्थे, लिन र पु¥याउन जान्थे । चाडपर्वमा, लामो समय बिरामी पर्दा वा सुत्केरी भएपछि माइतीबाट लिन–पुर्‍याउन जाने चलन सायद यिनै कारणले चलेको हो ।

लामो समय माइत जान नपाएका चेलीहरू एक किसिमको तड्पाइमा हुन्थे । ‘यताबाट माइती आउलान् कि उताबाट आउलान्’ भनेर कयौँ दिनसम्म बाटो हेरेर बस्थे । माइतीबाट टाढिएर बस्नुपर्दा उनीहरूलाई साह्रै न्यास्रो लाग्दो हो । त्यसैले त माइतीघर र माइती गाउँ उनीहरूलाई धेरै प्यारो लाग्थ्यो । त्यसै स्थापित भएको होइन यो उखान— ‘माइती देशको त कुकुर पनि प्यारो ।’
लामो समय माइती भेट्न नपाएका चेलीहरू आफ्ना दुखेसो र पीरमर्का घाँस–दाउरा र मेलापात गर्दा गीतमा पोख्थे। तीजका गीतमा छमछमी नाचेर पीडा भुल्ने प्रयास गर्थे ।

‘दाजुभाइ त्यही घरमा अटाए, एउटी छोरी नौ डाँडा कटाए…’
‘दाजुभाइलाई स्कुलमा पठायौ, म छोरीलाई नौ डाँडा कटायौ…’
‘…हटिदेऊ बादल, म हेरूँला माइतीको देश…’
‘म अभागी छोरी भई जन्मिँदा, प्यारो माइती छुट्यो अन्मिँदा…’

यस्ता बिरही भाकाहरू कति छन् कति ! ती सबै माइतीसँगको बिछोडमा छोरीचेलीको हृदयबाट प्रस्फुटित पीडा हुन् । हो, त्यतिबेलाको समाजमा चेली–माइती भेट्ने एउटा महत्त्वपूर्ण माध्यम थियो— साउने टपरी, जुन पछि गएर एउटा सुन्दर परम्पराका रूपमा स्थापित भयो ।

साउने भेल छिचोलेर, महिनौँदेखि माइतीको अनुहार देख्न नपाएर तड्पिएकी चेलीको आँगनमा जब माइती टुप्लुक्क झुल्किन्थे, चेलीका आँखामा खुसीका भेल उर्लिन्थे । माइती–चेलीको आत्मीय भेट, हरियो टपरीबाट सरर्र आउने कोसेलीको मगमग बासना, माइतीको अँगेनोमा पाकेको कोसेलीको स्वाद अनि सुखदुःखका भलाकुसारी ! अहा ! कस्तो स्वर्गीय आनन्द ! समग्रमा यही हो साउने टपरीको मौलिक स्वाद र आत्मीय परम्परा । उतिबेला विभिन्न गाउँबाट साउने टपरी लिएर चेलीका घरमा आउजाउ गर्ने माइतीहरू बाटोमा भेटिन्थे, आपसमा चिनाजान गर्थे, हालखबर सोध्थे, नयाँ साइनो जोड्थे । लामो बाटोमा दुःखसुखका बात मार्दै, खाजा बाँडीचुँडी खाँदै यात्रा काट्थे । यस्ता मौलिक क्रियाकलापले समाजलाई बलियो गरी बाँधेका थिए ।

समय फेरियो, सुविधा थपियो, सम्बन्धका स्वरूप बदलिए । अचेल छिनछिनमै भिडियो कलमा अनुहार हेर्दै कुराकानी गर्न पाइन्छ । त्यसकारण भेटको त्यो तड्पाइ घटेर गयो। सञ्चो–बिसञ्चो सजिलै बुझ्न सकिन्छ । आम्दानीका स्रोत बढे, जे खान मन लाग्यो, किन्न पाइन्छ । त्यसैले, कहिले माइतीबाट साउने टपरी आउला र मीठोमसिनो खान पाइएला भन्ने अवस्था रहेन । यसर्थ, साउने टपरी परम्परा आज लोप हुने अवस्थामा आइपुगेको छ ।

यति मौलिक र आत्मीय परम्परामा आज धमिरा लाग्दैछ । छिमेकी र विदेशी मुलुकका आयातित संस्कृतिलाई सहर्ष स्वीकार्दै अघि बढेको नेपाली समाजले आज आफ्ना मौलिक परम्पराको बेवास्ता गरिरहेको छ । साउने टपरी एउटा सानो सवाल मात्र हुन सक्छ, तर समाजका नयाँ पात्रहरूमा जुन प्रवृत्ति हाबी हुँदैछ, त्यसले हाम्रो मौलिकतालाई क्रमशः मास्दै लैजाने निश्चित छ । विश्वका विभिन्न देशमा छरिएर रहेका नेपाली डायस्पोराले आफ्ना चाडपर्व र संस्कृतिलाई स्थापित गर्न गरिरहेको अभ्यासले हाम्रा परम्परा कति महत्त्वपूर्ण रहेछन् भन्ने देखाउँछ । नेपाल र नेपालीलाई विश्वको जुनसुकै कुनामा चिनाउने अमूल्य निधि भनेकै हाम्रा संस्कृति र परम्परा हुन् भन्ने चेतना डायस्पोरामा विकास भएको छ ।

त्यसो भए हामीचाहिँ…? के सोच्दै छौँ? कुन अभ्यासमा जाँदैछौँ? यसले हामीलाई कहाँ पुर्‍याउला? सानै भए पनि यसबारे बहस हुनुपर्ने हो कि?

समयको यो बदलिँदो स्वरूपसँगै यो संस्कृतिलाई जीवित राख्नु आवश्यक छ कि छैन भन्ने सवाल त्यति महत्त्वपूर्ण नहुन सक्छ । जे होस्, नेपालका मौलिक परम्परा, संस्कार र संस्कृति हाम्रो समाजका अमूल्य निधि हुन्, हाम्रा पहिचान हुन् । पुस्तौँदेखि हाम्रा पुर्खाले हामीलाई छाडेर गएको यो अमूल्य नासोलाई हाम्रो पुस्ताले भावी पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्नुपर्छ भन्ने बोध गर्नु पर्दैन र? यो प्रश्नको जवाफ खोज्ने दायित्व पनि हामी सबैको हो ।

(लेखक नेपाल पत्रकार महासङ्घका पूर्वकेन्द्रीय सदस्य हुन् ।)