मानव सभ्यताको विकासलाई पछ्याउने हो भने, ज्ञान र सूचना नै यसको मूल आधार देखिन्छ । ज्ञान बिना सभ्यता अधुरो हुन्छ र ज्ञानलाई सुरक्षित, सुलभ र साझा बनाउन पुस्तकालयले संसारभर महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो । पुस्तकालय केवल किताबहरू सजाएर राख्ने कोठा मात्र होइन, यो ज्ञान, विचार, संस्कृति, अनुसन्धान र सिर्जनशीलताको केन्द्र हो । यसैले संसारका प्रायः देशहरूले आफ्नो राष्ट्रिय, प्रादेशिक वा स्थानीय स्तरमा पुस्तकालय दिवस मनाउने परम्परा स्थापित गरेका छन् ।

नेपालमा पनि हरेक वर्ष भाद्र १५ गतेका दिन पुस्तकालय दिवस मनाउने गरिन्छ । विसं २०६५ साल देखि नेपालमा पुस्तकालय दिवस मनाउन सुरु गरिएको हो । यसपालिको आदर्श वाक्य (नारा) ’हाम्रो पुस्तकालयः हाम्रो भविष्य’ भन्ने छ । यो केवल एउटा नारा वा आदर्श वाक्य मात्र होइन, कि हाम्रो सामाजिक, शैक्षिक र नैतिक विकासको बाटो सुधार्ने वाणी पनि बनोस् – पुस्तकालय दिवसको शुभकामना !

पढ्ने संस्कृति विकास गर्ने उद्देश्यले विश्वका थुप्रै देशहरूले पुस्तकालय दिवस मनाउने गर्दछन् । जस्तैः भारतमा १२ अगस्ट, स्पेनमा २४ अक्टोबर, फिनल्यान्ड र सर्बियामा २८ फेब्रुअरी, स्लोभेनिया र क्रोएसियामा ११ नोभेम्बर, फ्रान्समा १४ जनवरी, माल्टामा २३ अप्रिल, इटालीमा ३० सेप्टेम्बर, जर्मनीमा २४ अक्टोबरमा पुस्तकालय दिवस मनाउने गरिन्छ ।

त्यसैगरी साप्ताहिक रूपमा पुस्तकालय दिवस मनाउने देशहरूमा बुल्गेरियामा ६–१० मे, पोल्यान्डमा ८–१५ मे, लिथुवानियामा २४–३० अप्रिल, हंगेरीमा ३–९ अक्टोबर, ब्रिटेनमा ९–१४ अक्टोबर, अस्ट्रियामा १६–२२ अक्टोबर, आयरल्यान्डमा २८ नोभेम्बर देखि ४ डिसेम्बरमा पुस्तकालय दिवस मनाउने प्रचलन रहेको छ । इस्टोनियामा ’नर्डिक लिटरेचर डे’ भन्दै वर्षको एक पटक साप्ताहिक रूपमा पुस्तकालयमा जाने र विभिन्न गतिविधिहरू गर्ने, भेटघाट गर्ने संस्कृति रहेको पाइन्छ । सन् २००४ देखि अमेरिकन लाइब्रेरियन एसोसिएसनले हरेक वर्षको अप्रिलको दोस्रो हप्तामा ’नेसनल लाइब्रेरी वर्कर्स डे’ को रूपमा मनाउने गरेको छ ।

पुस्तकालय दिवसले शिक्षाप्रेमी, अनुसन्धानकर्ता, विद्यार्थी र समाजका हरेक तह र तप्काका नागरिकहरूलाई पुस्तक र पुस्तकालयसँग नजिक्याउने अवसर प्रदान गर्छ । पुस्तकालय दिवस मनाउनु केवल औपचारिक कार्यक्रम मात्र होइन, यसले शिक्षा र ज्ञानप्रति हाम्रो सोच, संस्कार र व्यवहारलाई गहिरो प्रभाव पार्छ । यस लेखमा पुस्तकालय दिवस मनाउनुपर्ने कारण, उद्देश्य र यसले दिने फाइदाहरूलाई विस्तृत रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।

पुस्तकालय दिवस मनाउनुपर्ने कारणहरु
आजको द्रुत जीवनशैली, मोबाइल फोन, सामाजिक सञ्जाल र मनोरञ्जनका विकल्पहरूले पुस्तकमुखी संस्कृतिलाई कमजोर पारेको छ । धेरै विद्यार्थी वा युवा पुस्ता मोबाइलमै सीमित हुँदै गएका छन् । पुस्तकालय दिवसले भने पुनः पढ्ने संस्कृतिलाई प्रोत्साहन गर्ने वातावरण सिर्जना गर्छ । विद्यालय, विश्वविद्यालय र सामुदायिक पुस्तकालयहरूले यस दिन निबन्ध लेखन, कविता वाचन प्रतियोगिता, पुस्तक प्रदर्शनी, लेखक–पाठक भेट जस्ता कार्यक्रम राखेर पुस्तकालयको महत्त्व र गरिमालाई पाठकहरूसामु उजागर गर्न सक्दछन् । यसले युवापुस्तालाई पुस्तकसँग नजिक्याउने मात्र होइन, पढ्ने संस्कृतिको पुनर्जागरण गर्ने र पढ्ने बानीको विकास गर्न उत्प्रेरणा जगाउन सक्दछ ।

समाजमा सबैले समान पहुँच र अवसर पाएका हुँदैनन् । कसैसँग आफ्नै पुस्तक खरिद गर्ने क्षमता हुन्छ भने कसैसँग त्यो सुविधा हुँदैन । तर पुस्तकालय भने सबैका लागि खुला हुन्छ । चाहे धनी होस् वा गरिब, विद्यार्थी होस् वा कर्मचारी । पुस्तकालयले समान रूपले सबै पाठकको ज्ञानको ढोका खोलिदिन मद्दत गरेको हुन्छ । पुस्तकालय दिवस मनाउँदा यस कुरालाई व्यापक प्रचार–प्रसार गरिन्छ कि पुस्तकालय कुनै विशेष वर्गको लागि होइन, सम्पूर्ण समाजको साझा सम्पत्ति हो । यसले ज्ञान पहुँचमा समानताको सिद्धान्तलाई बलियो बनाउँछ ।

आजको प्रतिस्पर्धात्मक युगमा अनुसन्धान र नयाँ ज्ञानको विकास द्रुत गतिमा अगाडि बढेको छ । विश्वविद्यालयका विद्यार्थी, प्राध्यापक, अनुसन्धानकर्ता वा लेखक सबैलाई पुस्तकालय आवश्यक हुन्छ । पुस्तकालयमा मात्र पुराना पुस्तक, पाण्डुलिपि, दस्तावेज, पत्रपत्रिका, जर्नल र अनुसन्धान रिपोर्ट सुरक्षित राखिने गरिन्छ । पुस्तकालय दिवसले अनुसन्धानप्रेमीलाई पुस्तकालय प्रयोग गर्न प्रेरित गर्छ, जसबाट नयाँ आविष्कार, नयाँ विचार र नयाँ सिर्जना सम्भव हुन्छ ।

नेपाल जस्तो बहुसांस्कृतिक र बहुभाषिक मुलुकमा पुराना दस्तावेज, ऐतिहासिक पुस्तक र पाण्डुलिपिहरू अमूल्य सम्पत्ति हुन् । तर ती समयसँगै हराउने खतरा रहन्छ । पुस्तकालय दिवस मनाउँदा पुराना ग्रन्थलाई संरक्षण गर्ने, डिजिटाइज गर्ने र भावी पुस्ताका लागि सुरक्षित राख्ने चेतना फैलाइन्छ । यसले केवल पुस्तकको मात्र होइन, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक सम्पदाको संरक्षण तथा सम्पूर्ण सभ्यताको इतिहासलाई जोगाउने काम गर्छ ।

आज ई–लाइब्रेरी, डिजिटल अभिलेख, अनलाइन डाटाबेसको प्रयोग तीव्र गतिमा बढ्दै गएको छ । तर अझै पनि धेरै मानिस परम्परागत पुस्तकालयमै निर्भर छन् । पुस्तकालय दिवसले यी दुईबीचको अन्तरलाई कम गर्न सहयोग गर्छ । यस दिन डिजिटल पुस्तकालय, अनलाइन क्याटलग, ई–बुक र कृत्रिम बुद्धिमत्ता एआइ प्रयोग गरी पुस्तक खोज्ने प्रविधिको विश्लेषण गरिन्छ । पुस्तकालय क्षेत्रमा भएका नयाँ प्रविधिहरूबारे चर्चा गरिन्छ । यसरी पुस्तकालय दिवसले परम्परागत र आधुनिक पुस्तकालयबीचको सेतु निर्माण गर्दै पाठकलाई सहज सेवा उपलब्ध गराउँछ ।

पुस्तकालय केवल विद्यार्थी वा शिक्षकका लागि मात्र होइन, सम्पूर्ण समुदायका लागि हो । पुस्तकालय दिवसका अवसरमा सामाजिक कार्यक्रमहरू, वाचनालय सफाइ अभियान, बालबालिकाको लागि कथा सुनाउने सत्र, पुस्तक परिचर्चा, वृद्धवृद्धाका लागि स्वास्थ्यसम्बन्धी पुस्तक प्रदर्शनी जस्ता कार्यक्रम राखिन्छन् । यसले पुस्तकालयलाई समुदायको साझा थलो बनाउँछ र सामाजिक एकता र सहकार्यलाई प्रोत्साहन दिन्छ । पुस्तकालय दिवसले समुदायसँग पुस्तकालयको सम्बन्धलाई प्रगाढ बनाउँदै लैजान्छ ।

पुस्तकालय दिवस मनाउनुका उद्देश्यहरु:
पक्कै पनि पुस्तकालय दिवस मनाउनुका केही महत्त्वपूर्ण उद्देश्यहरू रहेका छन् । पुस्तकालय दिवसले दिने प्रमुख उद्देश्यहरूमध्ये पढ्ने संस्कृतिलाई प्रवद्र्धन गर्ने, शिक्षामा समान पहुँच सुनिश्चित गर्ने, अनुसन्धान र ज्ञान उत्पादनलाई प्रोत्साहन गर्ने, इतिहास, संस्कृति र मौलिक सम्पदा जोगाउने, डिजिटल र परम्परागत पुस्तकालयबीचको सन्तुलन कायम गर्ने, समुदायलाई एकीकृत गर्ने र सामाजिक सहभागिता बढाउने, राज्यलाई पुस्तकालय विकासमा लगानी गर्न प्रेरित गर्ने जस्ता खास उद्देश्यहरू रहेका छन् ।

पढ्ने संस्कृतिलाई प्रवद्र्धन गर्नु भनेको समाजमा पुस्तकप्रति रुचि जगाउने, अध्ययनलाई जीवनशैलीमा रूपान्तरण गर्ने र बालबालिकादेखि युवापुस्तासम्मलाई नियमित रूपमा किताब पढ्न प्रेरित गर्ने प्रक्रिया हो । यसले ज्ञान वृद्धि मात्र होइन, व्यक्तिको सोच, तर्क क्षमता र सृजनशीलतालाई पनि समृद्ध बनाउँछ ।

शिक्षामा समान पहुँच सुनिश्चित गर्नु भनेको समाजका सबै वर्ग, जाति, लिङ्ग, क्षेत्र वा आर्थिक पृष्ठभूमिका मानिसले शिक्षा लिन पाउने अधिकार सुरक्षित गर्नु हो । यसले शिक्षा केही विशेष वर्गको मात्र नभई सबैको लागि समान अवसरको माध्यम हो भन्ने सन्देश दिन्छ, जसबाट सामाजिक न्याय, समानता र सर्वाङ्गीण विकास सम्भव हुन्छ ।

अनुसन्धान र ज्ञान उत्पादनलाई प्रोत्साहन गर्नु भनेको नयाँ विचार, तथ्य र समाधानहरू पत्ता लगाउने वातावरण सिर्जना गर्नु हो । यसले विद्यमान ज्ञानलाई अझ परिमार्जन गरेर समाजका समस्या समाधान गर्ने क्षमता विकास गर्छ र विज्ञान, प्रविधि, साहित्यदेखि सामाजिक विकाससम्म नयाँ योगदान दिन मद्दत गर्दछ ।

इतिहास, संस्कृति र मौलिक सम्पदा जोगाउनु भनेको पुराना ग्रन्थ, दस्तावेज, पाण्डुलिपि र सांस्कृतिक धरोहरलाई संरक्षण गर्नु हो । यसले भावी पुस्तालाई आफ्नो अतीत, पहिचान र सांस्कृतिक मूल्यबारे जानकारी दिन्छ र राष्ट्रिय तथा सांस्कृतिक पहिचानलाई बलियो बनाउँछ ।

डिजिटल र परम्परागत पुस्तकालयबीच सन्तुलन कायम गर्नु भनेको नयाँ प्रविधि र अनलाइन स्रोतहरूको प्रयोग गर्दै पनि परम्परागत पुस्तकालयको महत्त्व र पहुँचलाई कायम राख्नु हो । यसले प्रयोगकर्तालाई दुवै माध्यमबाट ज्ञान प्राप्त गर्न सजिलो बनाउँछ र आधुनिक शिक्षण र अनुसन्धानको आवश्यकता पूरा गर्छ ।

समुदायलाई एकीकृत गर्नु र सामाजिक सहभागिता बढाउनु भनेको पुस्तकालयमार्फत विभिन्न वर्ग, उमेर र पृष्ठभूमिका मानिसलाई एकै ठाउँमा ल्याएर ज्ञान आदान–प्रदान, छलफल र सामूहिक गतिविधिमा सहभागी गराउनु हो । यसले समाजमा एकता, समझदारी र सहकार्य बढाउँछ र नागरिकलाई जिम्मेवार र सचेत बनाउँछ ।

पुस्तकालय दिवसले समाजका विभिन्न वर्ग, उमेर र पृष्ठभूमिका मानिसहरूलाई पुस्तकालयको माध्यमबाट एकसाथ ल्याउने काम गर्दछ । यस्तो वातावरणले ज्ञान आदान–प्रदान, विचार–विमर्श र सामूहिक गतिविधिमा सहभागिता बढाउँछ, जसले समुदायमा एकता, सहकार्य र सामाजिक चेतना विकास गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ ।

पुस्तकालय दिवसले सरकार तथा सम्बन्धित निकायलाई पुस्तकालयहरूको संरचना, स्रोत र सेवामा आवश्यक लगानी गर्न प्रेरित गर्दछ । पुस्तकालय विकासका लागि वार्षिक रूपमा पर्याप्त बजेट विनियोजन गर्न र नीतिगत रूपमा पुस्तकालयको विकास र निर्माण तथा पुस्तकालयलाई आधुनिक बनाउने, पहुँच बढाउने र ज्ञानको प्रवाह सुनिश्चित गर्ने वातावरण निर्माणका लागि सरकार समक्ष झकझकाइ रहन्छ । जसले राष्ट्रिय शिक्षा र अनुसन्धानको स्तर उकास्न सहयोग पुर्‍याउँछ ।

पुस्तकालय दिवस मनाउँदा प्राप्त हुने फाइदाहरूः
पक्कै पनि पुस्तकालय दिवस मनाउँदा थुप्रै फाइदाहरू हुने गर्दछन् । मुख्यतया शैक्षिक रूपमा, सामाजिक रूपमा, सांस्कृतिक रूपमा, आर्थिक रूपमा, प्राविधिक रूपमा र मानसिक तथा नैतिक रूपमा सबै प्रकारका पाठकहरूलाई फाइदा हुने गर्दछ ।
पुस्तकालय दिवस केवल औपचारिक कार्यक्रम मात्र होइन, यसले समाज, शिक्षा र संस्कृतिमा गहिरो सकारात्मक प्रभाव पार्छ ।

यस दिन मनाउँदा प्राप्त हुने फाइदाहरूलाई विभिन्न दृष्टिले बुझ्न सकिन्छः
पुस्तकालय दिवसले विद्यार्थी, शिक्षक र अनुसन्धानकर्तालाई पुस्तकालयको महत्त्व सम्झाउँछ । यसले उनीहरूलाई निःशुल्क वा न्यून शुल्कमा गुणस्तरीय पुस्तक, अध्ययन सामग्री र डिजिटल स्रोतहरू उपलब्ध गराउने अवसर बढाउँछ । परिणामस्वरूप पढाइ सजिलो हुन्छ, ज्ञानको पहुँच व्यापक बनाइन्छ र विद्यार्थीहरूको सिकाइ क्षमता वृद्धि हुन्छ ।

पुस्तकालय दिवसले समुदायलाई एकत्रित गर्ने भूमिका खेल्छ । पुस्तकालयमा आयोजना गरिने गतिविधि, वाचन सत्र, साहित्यिक कार्यक्रम र विचार–विमर्शले मानिसहरूलाई सामाजिक रूपमा जोड्छ । यसले समुदायमा एकता, सहकार्य र सामाजिक सहभागिता बढाउँछ ।

पुस्तकालय दिवस पुराना ग्रन्थ, पाण्डुलिपि, दस्तावेज र सांस्कृतिक सम्पदाको महत्त्वलाई स्मरण गराउँछ । यसले इतिहास, परम्परा र सांस्कृतिक मूल्य संरक्षण गर्ने चेतना जगाउँछ र भावी पुस्तालाई आफ्नो पहिचान बुझ्न प्रेरित गर्दछ ।
पुस्तकालय दिवसले मानिसहरूलाई पुस्तक किन्नु आवश्यक नपर्ने सुविधा याद गराउँछ । यसले व्यक्तिगत खर्च बचत गर्न मद्दत गर्छ र सबैलाई शिक्षा र ज्ञानको पहुँच सुनिश्चित गर्छ ।

आजको डिजिटल युगमा पुस्तकालय दिवसले डिजिटल पुस्तकालय, ई–बुक, अनलाइन डाटाबेस र नयाँ प्रविधिको उपयोगको महत्त्वलाई उजागर गर्छ । यसले प्रयोगकर्तालाई आधुनिक तथा परम्परागत पुस्तकालयको संयोजनबाट ज्ञान प्राप्त गर्न सजिलो बनाउँछ ।

पुस्तकालय दिवसले अनुसन्धानकर्ता, लेखक र विद्यार्थीलाई पुस्तकालय प्रयोग गर्न प्रेरित गर्छ । यसले नयाँ विचार, आविष्कार र सिर्जनशील कामको प्रवद्र्धन गर्छ, जसले समाज र देशको विकासमा योगदान पुर्‍याउँछ ।

यस दिनले राज्य र संस्थाहरूलाई पुस्तकालय विकासमा लगानी गर्न प्रोत्साहित गर्छ । पर्याप्त बजेट, संरचना र पुस्तकालय विकासका लागि नीति निर्माण, पुस्तकालयलाई अझ आधुनिक र सुलभ बनाउन सरकारलाई दबाब सिर्जना गर्दछ । जसले दीर्घकालीन शैक्षिक र अनुसन्धान लक्ष्य पूरा गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ ।

समाजको समृद्धि, नागरिकको चेतना र मुलुकको विकास ज्ञानमा निर्भर हुन्छ । ज्ञानको केन्द्र भनेकै पुस्तकालय हो । त्यसैले पुस्तकालय दिवसलाई केवल औपचारिक रूपमा मनाउनु हुँदैन, यसलाई व्यवहारमा उतार्नु जरुरी छ । पुस्तकालय दिवसले पढ्ने संस्कृतिको पुनर्जागरण, शिक्षा–अनुसन्धानको प्रोत्साहन, संस्कृति र इतिहासको संरक्षण, प्रविधि र परम्पराको संयोजन, र समुदायलाई जोड्ने अमूल्य योगदान गर्छ ।

त्यसैले पुस्तकालय दिवस हरेक नागरिकका लागि महत्त्वपूर्ण पर्व हो । यसले हामीलाई सम्झाउँछ कि पुस्तकालय हाम्रो भविष्यको बाटो हो । पुस्तकालयलाई बलियो बनाउनु भनेको शिक्षित, सचेत र समृद्ध समाजको निर्माण गर्नु हो ।