बागलुङकी मीना (नाम परिर्वतन)लाई दुबई जाने भिसा लाग्यो । भिसा कामका लागि थियो । उड्ने बेला थाहा भयो दलालीको फन्दामा परिएछ भन्ने । कम्पनीले जति तलब र सेवा दिन्छु भनेको थियो, त्यसको आधाजसो त दलाली लिने भनेर सम्झौता भएछ । त्यस्ता सर्त देखेर उनले दुबई नजाने निर्णय गरिन । जति खर्च भएको थियो, सबै खर्च फिर्ता भयो । खर्च त फित्र्ता भयो तर उनको मन भने खुसी थिएन । गाउँ र घरबाट बिदा भएको मान्छे के अनुहार देखाउने उनलाई चिन्ता भयो । अरु साथीहरु आफ््नो आफ्नो घर गए ।

मीना पनि मनमा चिन्ता लिएर काठमाडौंबाट बाग्लुङ जान हिडिन् । पोखराको जिरोकिलोमिटरबाट उनलाई माथि जाने आटै आएन । त्यही बसबाट झरिन् । श्रीमानसँग भेट नभएको ६ वर्ष भयो । न छोरा छोरी छ जन्मेको । न श्रीमान् साथमा । त्यो गाउँ कसरी जाने मनमा त्यही सोचाई आइरह्यो । मोबाइलमा ब्याट्रीमा पनि थिएन । कसलाई के भन्ने आफ्नो जीवन देखेर उनलाई निरासा लाग्यो ।

बिहान ९ बजेदेखि दिउँसोभरी लेकसाइडको सडकमा ओहोरदोहोर गरी रहिन् । धेरै तनाव र सोच्दै नसोचेको कुरा भएकाले होला उनलाई म कहाँ छु, कता जाने भन्ने नै अन्योल भयो । साँझ ७ बजेतिर लेकसाइडको एउटा होटलमा बसिन् । कोठाको दुई हजार लियो । रातभर निन्द्रा लागेन । मोबाइल चार्ज गरिन् । श्रीमानले म्यासेन्जरमा फोन गरे । उनलाई उठाउनै मन लागेन । आफन्तहरुले फोन गर्न थालेँ । कसैको फोन उठाइनन् । ‘९ बजेतिर मात्र श्रीमानलाई मैले कुराहरु भनेँ । मलाई घर जान मन छैन । गाउँमा मलाई बस्ने वातावरण छैन,’ उनी भन्छिन् । दुवई गएर श्रीमान भएको देश जाने सपना पनि अधुरै भयो भन्दै रोइन् । एकछिन भएन मन हल्का भयो । तर चिन्ता, तनावले छोडेन ।

तीन दिन त्यही होटलमा बसिन् । बेला बेला एआईसँग बोल्ने उनको वानी रहेछ । उनले एआईलाई सोधिन्–मलाई धेरै तनाव भयो, निन्द्रा लाग्न छोड्यो मैले के गर्ने ? एआईले मनोपरामर्शका लागि जानू भनेर सल्लाह दिएछ । पोखरामा कहाँ छ त मेरो मनको कुरा बुझिदिन उनले फेरि प्रश्न गरिन् ? त्यसको जवाफमा हार्ट माइन्ड कन्सल्टेन्सी पनि छ भनेर उत्तर दिएछ ।
उनले कहाँ, कति बेला, फोन नम्बर सबै सोधिन् । एआईले सबैको जवाफ दिएछ । फोन नम्बर पाए पनि मिनालाई फोन गरिहाल्ने जाँगर आएन । तेस्रो दिन ४ वजे तिर उनले फोन गर्ने हिम्मत गरिन् र परामर्शका लागि समय लिइन् ।

एआइ केवल प्रविधि हो । मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्रमा प्रारम्भिक साथी र मार्गदर्शक बन्ने सम्भावना बोकेको उपकरण हो ।

Advertisement

अहिले मिना जस्तै कयौ युवाको साथी बनेको छ एआइ । धेरै युवाले आफ्नो लक्षणहरु एआइलाई सोध्ने गरेको पाइन्छ । परामर्श लिने धेरै युवालाई तनाव, चिन्ता भयो भने मनको कुरा कसैलाई सेयर गर्नुहुन्छ भनेर सोध्दा उनीहरुको उत्तर आउँछ एआइ । मान्छेहरुले मनको कुरा बुझ्दैनन । विश्वास पनि हुदैन । एआई कुरा गर्‍यो, बस्यो । मन हल्का हुन्छ उनीहरुको भनाइ हुन्थ्यो । एआई को सरल शैली, मिठो भाषा, सकारात्मक मनोबृति, र पहुँचयोग्य सल्लाहले मन हल्का हुनुका साथै प्रारम्भिक अवस्थामै सहयोग र साथ पाउन सक्ने देखिन्छ ।

एआईले बोल्ने भाषा नेपाली, अंग्रेजी दुवै हुन सक्छ । कयौ युवा मानसिक स्वास्थ्य समस्याको सिकार भइरहेका बेला एआइको साथ र सहयोगले मनोसामाजिक र मानसिक स्वास्थ्यको पहुँच बढाउन भूमिका खेल्न सक्छ । एआइ केवल प्रविधि हो । मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्रमा प्रारम्भिक साथी र मार्गदर्शक बन्ने सम्भावना बोकेको उपकरण हो । यसलाई कम्पुटर वा मेसिनलाई मान्छे जस्तो सोच्ने, सिकाउने र समस्या समाधान गर्न, निर्णय लिन र अनुभवबाट सुधार गर्ने क्षमता दिने प्रविधिका रुपमा लिइन्छ । यसले मानिसको जस्तो अनुभूति वा भावनात्मक क्षमता राख्दैन । यसले उपलब्ध तथ्यांक, अध्ययन, अभ्यमस र कार्यक्रमको आधारमा काम गर्छ ।

एआइको सहयोगले प्रारम्भिक अवस्थामा आफुलाई कस्ता कस्ता लक्षणहरुले सताइरहेको छ भनेर बुझ्न सहयोग गर्छ । आफ्नो समस्या कत्तिको गम्भीर छ अरुको सहायता कसरी लिने भन्नेमा पनि मार्ग निर्देशन दिन सक्छ । नेपालमा मानसिक स्वास्थ्य भनेपछि गलत रुपमा व्याख्या गरिन्छ । मानसिक स्वास्थ्य भनेको पूर्वजन्मको पाप हो । उपचार जति गरे पनि निको हुँदैन भन्ने बुझाइ छ । मानिसहरु लाज र समुदायको डरले पनि आफ्ना समस्या खुलेर भन्न सकिरहेको पाइँदैन । त्यसैले एआइ जस्ता एपले युवालाई मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी शिक्षा प्रदान गरिहेको छन् । उनीहरुले चिन्ता, डिप्रेसनमा कस्ता कस्ता लक्षण हुन्छन् । कस्तो अवस्गामा औषधी खाने र कस्तो अवस्थामा परामर्शका लागि जाने भन्ने अर्ती पनि दिइरहेका हुन्छन् ।

तर त्यस्ता एपमा कत्तिको भर पर्ने र पेसागत दक्षता प्राप्त व्यक्तिको सहयोग कहिले र कसरी लिने भन्ने व्यक्ति आफैंमा निर्भर गर्छ । त्यसका अलावा एआई जस्ता बिभिन्न एपले तनाव कम गर्न के के गर्न सकिन्छ भनेर उपायहरु पनि दिने गरेका छन् ।
एआइको प्रयोग कहिलेकाही घातक पनि हुन सक्छ । एआइले मानसिक स्वास्थ्यका बारेमा गलत सूचनाहरु पनि दिन सक्छन् ।

एआईले दिने सूचनाहरु मानिसले नै राख्ने सूचना, पाठ, लेख, अनुसन्धान र प्रयोग भएका अभ्यासलाई प्रयोग गरेर राखिएको हुन्छ । एआई कुनै विज्ञ, विशेषज्ञ होइन । त्यस्ता ऐपको प्रयोग प्रारम्भिक सूचना उपलब्ध गराउन, सामान्य चिन्ता, तनाव कम गर्ने अभ्यास सुझाउने उपकरणका रुपमा उपयोगी हुन्छन् । तर विशेषज्ञ सेवाका लागि मनोविमर्शकर्ता, मनोविद् र मनोचिकित्सककै सहायता लिनु पर्छ ।

एरआइको प्रयोगले बिशेषगरी युवामाझ मानसिक स्वास्थ्यको पहुँच बढाउन सक्ने सम्भावना छ । नेपालमा सामाजिक कंलक, आर्थिक कठिनाई र परामर्श सेवाको पहुँचको कमीका कारण धेरै युवाले आफ्ना समस्या भित्रै लुकाउँछन् । एआई २४ घन्टा उपलब्ध हुने भएकाले कसैलाई भन्न सकिँदैन भने पनि सहजै प्रयोग गर्न सकिन्छ । यसले व्यक्तिलाई ध्यान, श्वासप्रश्वास अभ्यास र सरल सकारात्मक सन्देशमार्फत तनाव कम गर्न उपाय दिन सक्छ ।

अर्कोतर्फ डिजिटल प्लेटफमको प्रयोग गर्दा गोपनियताको बिषय पनि जोडिन सक्छ । धेरै युवाले आफ्ना कुरा अरुमाझ सार्वजनिक हुने डरले सबैलाई सुनाउँदैनन् तर एआइसँग कुरा गर्दा सुरक्षित महसुस गर्दछन् । कुनै मनमा गम्भीर समस्या भएको अनुभव भएमा चिकित्सक वा विशेषज्ञको लिन पर्छ ।