पोखरा ।

किशोरदत्त बराल

‘नेता आजका लागि होइन — भोलिका लागि हुनुपर्छ।’ राजनीति स्थिरतालाई होइन, रूपान्तरणलाई खोज्ने यात्राको नाम हो। नेता स्थायी हुँदैनन्; स्थायी हुन्छ — विचार, दृष्टि र जनउत्तरदायित्वको भावना। तर हाम्रो समाजमा नेताप्रतिको निष्ठालाई अझै पनि व्यक्तिगत सम्बन्ध वा स्थायी भक्तिको रूपमा बुझिन्छ, जसले परिवर्तन र सुधारको ढोका सधैंका लागि बन्द गर्छ।

हामीले यहाँनेर के कुरा बुझ्न आवश्यक छ भने नेतालाई सहयोग गर्नु स्वार्थ होइन — त्यो विश्वास र सम्भावनाप्रतिको समर्थन हो। हामीले व्यक्तिलाई होइन, उसको सोच, दृष्टिकोण र देशका लागि गर्न सक्ने काममा भरोसा गरेर साथ दिने तागत निर्माण गर्नुपर्छ। जुन नेताले समयसापेक्ष सोच्न छोड्छ, नयाँ विचारलाई अस्वीकार गर्छ, वा जनभावनाबाट टाढा जान थाल्छ — त्यसपछि पनि उसलाई निरन्तर समर्थन गर्नु इमानदारी होइन, अन्धसमर्थन हो, देश र जनताप्रतिको बेइमानी हो। साँचो इमानदारी भनेको व्यक्ति होइन, सिद्धान्तप्रतिको निष्ठा हो। त्यसैले जब कुनै नेता सान्दर्भिक रहँदैन, नयाँ सोच र नयाँ नेतृत्व रोज्नु बेइमानी होइन — त्यो नै देशप्रतिको उच्चतम निष्ठा हो।

राजनीति ‘व्यक्तिगत ऋण तिर्ने’ स्थान होइन; यो साझा जिम्मेवारी वहन गर्ने प्रणाली हो

Advertisement

नेता दुई प्रकारका हुन्छन् — जो समयअनुसार आफैंलाई रूपान्तरण गर्छन्, र जो समयसँगै पुरानो सिद्ध भएर हराउँछन्। पहिलो प्रकारका नेताले देश र पार्टीलाई जोगाउँछन्, दोस्रोले जड बनाएर बिगार्छन्। यदि नेता स्थिर रह्यो भने ऊ असान्दर्भिक हुन्छ। यसैले कार्यकर्ताको कर्तव्य हुन्छ उसलाई सचेत पार्ने, सुधार गर्न प्रेरित गर्ने, र जरुर परे नयाँ विकल्प रोज्ने। यही लोकतान्त्रिक निष्ठाको सर्वोच्च रूप हो। तर हाम्रो प्रवृत्ति ‘पहिले साथ दिएकोले अब पनि साथ दिनुपर्छ’ भन्ने भावनात्मक सोचमा अड्किएको छ। यस्तै सोचले पार्टीभित्र सुधार मर्छ, नेतामा आत्मालोचन हराउँछ, र देश स्थिरतामै थुनिन्छ।

इतिहास यसैको साक्षी छ। भारतमा नेहरू र पटेलबीचको भिन्नता केवल व्यक्तिको होइन, दृष्टिकोणको थियो। पटेल यथार्थवादी र कठोर थिए, तर नेहरू आधुनिक, विश्वदृष्टिवान् र भविष्यमुखी। जसले गर्दा हिजो पटेललाई सहयोग गरेका धेरै कार्यकर्ताहरूले समयका मागअनुसार नेहरूलाई समर्थन गरे — त्यो व्यक्तिप्रतिको बेइमानी होइन, विचारप्रतिको इमानदारी थियो। नेपालमा पनि विसं २०४६ पछि अनेक नेताहरू लोकतन्त्रका नायक बने, तर धेरैजना आन्दोलनका नेतृत्वकर्ताबाट रूपान्तरणका नेतृत्वकर्तामा रूपान्तर हुन सकेनन्। नयाँ पुस्ताका आवाजलाई रोक्ने, नयाँ सोचलाई ‘अनुभवहीन’ भनेर तिरस्कार गर्ने प्रवृत्तिले हाम्रो राजनीतिक संस्कृतिलाई नै जकडेको छ। आजको आवश्यकता स्पष्ट छ — इतिहासका भावनात्मक सम्बन्धभन्दा माथि उठेर, भविष्यका सान्दर्भिक नेताहरू रोज्ने साहस गर्नुपर्छ।

नेता–कार्यकर्ताको बीचमा भावनाको सम्बन्ध होइन, विचारको सम्बन्ध हुनुपर्छ। नेताले कुनै बेला व्यक्तिगत रूपमा सहयोग गरेको हुन सक्छ — त्यो आभारको विषय हो, भविष्यको निर्णय होइन। राजनीति ‘व्यक्तिगत ऋण तिर्ने’ स्थान होइन; यो साझा जिम्मेवारी वहन गर्ने प्रणाली हो। साँचो कार्यकर्ता त्यो हो, जो नेताको गल्तीमा मौन बस्दैन; साँचो नेता त्यो हो, जसले आलोचनालाई आशीर्वादको रूपमा ग्रहण गर्छ। तर हाम्रो संस्कृतिमा आलोचकलाई धोकेबाज भनिन्छ, जसले लोकतन्त्रको गतिशीलता मार्छ। वास्तवमा, आलोचना त्यो इन्जिन हो जसले प्रणालीलाई सजीव राख्छ।

नेतामा यदि कार्यकर्ताको स्वतन्त्र सोचप्रतिको डर रहन्छ भने — त्यो स्वस्थ डर हो। किनभने त्यसले उसलाई निरन्तर काम गर्न, अध्ययन गर्न र जनता नजिक रहन प्रेरित गर्छ। तर जब कार्यकर्ता मौन रहन्छ, नेता असान्दर्भिक बन्छ। नेताको स्थायित्वले होइन कार्यकर्ताको चेतन परिवर्तनले मात्रै पार्टीलाई जीवन दिन्छ। जब नेताले यो बुझ्छ कि — ‘यदि म समयसापेक्ष बन्न सकिनँ भने कार्यकर्ताले मलाई छोड्छन्,’ त्यो बोधले नै उसलाई जिम्मेवार र सजीव बनाउँछ।

राजनीतिक स्थायित्व नेताको नाममा होइन, मूल्य र प्रणालीमा निहित हुनुपर्छ। नेता बदलिँदै जान्छन्, तर सिद्धान्त रहिरहन्छ। यदि हामीले व्यक्ति होइन, विचारमा निष्ठा राख्र्यौं भने, नयाँ नेता आए पनि पार्टी बलियो रहन्छ। त्यसैले कसैलाई सधैं समर्थन गर्नु इमानदारी होइन; देश र समयसँग मेल खाने निर्णय गर्नु नै साँचो इमानदारी हो।

आज विश्व राजनीतिमा व्यक्तिपूजाभन्दा विचारको राजनीति बलियो हुँदैछ। फिनल्यान्ड, न्युजिल्यान्ड, दक्षिण कोरिया जस्ता देशहरूमा नेताहरू बदलिन्छन्, तर प्रणाली, सोच र संस्था स्थिर रहन्छ। तर नेपालमा अझै व्यक्ति बलियो र संस्था कमजोर छन् — यही प्रवृत्तिले पार्टीको आन्तरिक लोकतन्त्रलाई खतरामा पारेको छ। अब यो परम्परा तोड्ने बेला आएको छ।

हामीले अब भावनामा होइन, नतिजामा आधारित मूल्यांकन गर्न सिक्नुपर्छ। अतीतका सम्बन्धभन्दा देश र पार्टीको भविष्यलाई अगाडि राख्नुपर्छ। यसैले आग्रह गर्छु आलोचना गर्न र स्वीकार्न सक्ने संस्कार बनाऔं। नयाँ सोच भएका नेतालाई अघि ल्याऔं, पुरानो सोचमा अड्किएका प्रवृत्तिलाई परिवर्तन गरौं। लोकतन्त्र तब सजीव रहन्छ जब कार्यकर्ताले नेताप्रतिको दृष्टिकोण समयअनुसार बदल्न सक्ने साहस र इमानदारी प्रदर्शन गर्न सक्छन्।

राजनीतिमा इमानदारीको अर्थ स्थायित्व होइन, सत्य र समयप्रतिको निष्ठा हो। कसैले अतीतमा साथ दिएको भन्दै सधैं साथ दिनु इमानदारी होइन; त्यो स्थिरता र कमजोरी हो। साँचो इमानदारी भनेको सत्यका पक्षमा उभिनु हो — चाहे त्यसले पुरानो सम्बन्ध तोडोस् वा नयाँ अध्याय सुरु गरोस्। हामीले यो बुझ्नैपर्छ — नेता स्थायी हुँदैनन्, विचार स्थायी हुन्छन्। कार्यकर्ताको कर्तव्य नेताभन्दा ठूलो हुन्छ — देश र पार्टीका हितमा सान्दर्भिक, समयसापेक्ष र दृष्टिवान् नेतृत्व रोज्ने साहस गर्नु। किनभने, अन्ततः — इमानदारी स्थिरतामा होइन, सान्दर्भिक परिवर्तनमा हुन्छ।

जय नेपाल।