मानव सभ्यताको विकाससँगै शिक्षाको परिभाषा र स्वरूप पनि बदलिँदै आएको छ । एउटा समय थियो, जब गुरुकुलमा गएर, गुरुको पाउमा बसेर ज्ञान आर्जन गरिन्थ्यो । त्यसपछि विद्यालय र विश्वविद्यालयको अवधारणा आयो, जहाँ किताब, कापी, चक र डस्टरले शिक्षाको जग बसाल्यो । तर, अहिले हामी चौथो औद्योगिक क्रान्ति र डिजिटल युगको संघारमा छौँ । के हामीले कहिल्यै सोचेका थियौँ र, किताब र कापीको सट्टा स्मार्टफोन वा कम्प्युटरले हाम्रो सिकाइलाई कसरी परिवर्तन गरिरहेको छ? आजको विश्व तीव्र गतिमा परिवर्तन भइरहेको छ, र यो परिवर्तनको केन्द्रमा छ– प्रविधि । हिजोको दिनमा शिक्षकको कुरा सुनेर, किताब पल्टाएर पढ्ने परम्परागत शिक्षाको ठाउँमा आज डिजिटल सिकाइले परिवर्तन ल्याएको छ । यसले शिक्षालाई केवल एक निश्चित कक्षाकोठाको चार पर्खालभित्र सीमित राख्ने पुरानो चलनलाई तोडेर हरेक व्यक्तिको हातमा पुर्‍याइदिएको छ ।

डिजिटल सिकाइ भनेको इन्टरनेट, मोबाइल फोन, ट्याब्लेट, कम्प्युटर र अनलाइन उपकरणहरूको प्रयोग गरी शिक्षा हासिल गर्ने एक आधुनिक र सशक्त तरिका हो । यो केवल भिडियो हेर्ने वा अनलाइन किताब पढ्ने मात्र होइन, बरु यो एक यस्तो व्यापक प्रणाली हो, जसले हरेक व्यक्तिलाई आफ्नै गति, रुचि, आवश्यकता र परिस्थिति अनुसार सिक्ने अवसर दिन्छ । कल्पना गर्नुहोस् त, तपाईं अहिले नेपालको दुर्गम गाउँमा हुनुहुन्छ, जहाँ राम्रो पुस्तकालय वा उच्च शिक्षाको सुविधा छैन । तर, तपाईंको हातमा एउटा स्मार्टफोन छ र त्यसमा इन्टरनेट जोडिएको छ । यही स्मार्टफोनमार्फत तपाईंले विश्वका उत्कृष्ट विश्वविद्यालयका प्राध्यापकहरूको लेक्चर सुन्न सक्नुहुन्छ, नयाँ भाषा सिक्न सक्नुहुन्छ वा आधुनिक सफ्टवेयर चलाउन सिक्न सक्नुहुन्छ । यही नै डिजिटल सिकाइको शक्ति हो । यसले शिक्षालाई भौगोलिक बन्धन र आर्थिक अवरोधबाट मुक्त गरिदिएको छ ।

नेपालजस्तो देशमा, जहाँ शिक्षाको गुणस्तर र पहुँच हरेक कुनासम्म पुग्न बाँकी छ, डिजिटल सिकाइले नयाँ सम्भावनाको ढोका खोलेको छ । यो प्रविधिले देशको शैक्षिक असमानतालाई कम गर्न र गुणस्तरीय शिक्षालाई घरघरमा पुर्‍याउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । यो लेखमा हामी डिजिटल सिकाइ किन आजको युगको अपरिहार्य आवश्यकता बनेको छ, यसका मुख्य फाइदाहरू के–के छन्, यसले भविष्यका लागि कसरी तयार पार्छ र नेपालको सन्दर्भमा यसका चुनौती र अवसरबारे खोज्न प्रयत्न गरिएको छ ।

लचकता र पहुँचः डिजिटल सिकाइको सबैभन्दा ठूलो र महत्त्वपूर्ण विशेषता भनेको यसले प्रदान गर्ने अविश्वसनीय लचकता र समान पहुँच हो । यो प्रणालीले शिक्षालाई परम्परागत कक्षाको चार पर्खाल र निश्चित समयको बन्धनबाट पूर्ण रूपमा मुक्त गरेको छ ।

समयको लचकताः परम्परागत शिक्षामा सबै विद्यार्थीले एकै समयमा कक्षामा उपस्थित हुनुपर्छ । यदि तपाईं बिरामी हुनुभयो वा कुनै पारिवारिक कारणले एक दिन कक्षा जान सक्नुभएन भने, त्यो दिनको पढाइ छुट्छ । तर, डिजिटल सिकाइले यो बाध्यता हटाएको छ ।

उदाहरणका लागि, एक गृहिणीले बिहान घरको काम सकाएर दिउँसो फुर्सदको समयमा अनलाइन कोर्स पढ्न सिक्न सक्नुहुन्छ । त्यस्तै, कार्यालयमा बिहान १० देखि ५ बजेसम्म काम गर्ने व्यक्तिले आफ्नो जागिर नछोडी राति १० बजे पनि आफ्नो मनपर्ने विषयमा भिडियो लेक्चर हेर्न वा अनलाइन परीक्षा दिन सक्नुहुन्छ । यो लचकताले गर्दा शिक्षा अब व्यस्त जीवनशैलीको बाधक नभएर सहयोगी बनेको छ । मानिसहरूले आफ्नो काम, परिवार र अन्य जिम्मेवारीसँगै अध्ययनलाई निरन्तरता दिन सक्छन् । यसले जीवनपर्यन्त सिकाइको अवधारणालाई मूर्त रूप दिएको छ ।

भौगोलिक सीमाको अन्त्यः डिजिटल सिकाइले विश्वलाई एउटै ज्ञानको गाउँमा बदलिदिएको छ । नेपालको दुर्गम हिमाली गाउँ होस् वा तराईको कुनै बस्ती, इन्टरनेटको पहुँच भएसम्म, कुनै पनि ठाउँबाट विश्वस्तरको शिक्षा लिन सकिन्छ । यसरी भौगोलिक दूरी अब शिक्षाको बाधक रहेन । यो एउटा क्रान्तिकारी परिवर्तन हो । उदाहरणका लागि, दुर्गमको एउटा गाउँमा बस्ने विद्यार्थीले युट्युब वा कोर्सेरा, इडिएक्स जस्ता अनलाइन प्लेटफर्ममार्फत अमेरिकाको हार्वर्ड वा स्ट्यानफोर्ड विश्वविद्यालयका उत्कृष्ट प्रोफेसरहरूले तयार पारेका कोर्सहरू निःशुल्क वा सस्तो शुल्कमा पढ्न सक्छ । यो सुविधाले दुर्गम क्षेत्रका प्रतिभाहरूलाई विश्वसँग जोड्ने मात्र होइन, उनीहरूलाई समान अवसर प्रदान गर्ने काम गरेको छ । यसले देशको सीमित स्रोतसाधन र दक्ष शिक्षकको अभावलाई पनि सम्बोधन गर्न मद्दत गर्छ ।

पहुँचमा समानता र समावेशी शिक्षाः डिजिटल सिकाइले शिक्षालाई समावेशी बनाएर समाजमा समानताको सन्देश प्रवाह गरेको छ । यसले शारीरिक अशक्तता भएका, वृद्धवृद्धा, वा यात्रा गर्न नसक्ने व्यक्तिहरूलाई पनि शिक्षाको पहुँच दिएको छ । उदाहरणका लागि, ह्वीलचेयरमा रहनुपर्ने व्यक्तिले घरमै बसेर कम्प्युटर विज्ञान, साहित्य वा कुनै पनि विषय पढ्न सक्छन् । त्यस्तै, लामो समयदेखि उपचार गराइरहेका वा अस्पतालमा बस्नुपर्ने विद्यार्थीहरूले पनि अनलाइन कक्षामार्फत आफ्नो पढाइलाई निरन्तरता दिन सक्छन् । डिजिटल सिकाइले दिव्याङतामैत्री सामग्री, जस्तैः अडियोबुक, स्क्रिन रिडर र सबटाइटलको प्रयोगलाई प्रोत्साहन दिन्छ, जसले सबैका लागि शिक्षालाई सहज बनाउँछ ।

नेपालको सन्दर्भमा पहुँचः नेपालमा कोभिड–१९ महामारीको समयमा अनलाइन कक्षाहरूले लाखौँ विद्यार्थीलाई पढाइमा निरन्तरता दिन सहयोग ग¥यो । यो अनुभवले डिजिटल सिकाइको क्षमता प्रस्ट पारिदियो । त्रिभुवन विश्वविद्यालय र खुला विश्वविद्यालयले अनलाइन कोर्सहरू संचालन गरेर यो प्रणालीलाई थप बलियो बनाएका छन् । तथ्यांक अनुसार, नेपालमा इन्टरनेट प्रयोगकर्ताको संख्या तीव्र रूपमा बढेको छ (२०२३ सम्ममा ५० प्रतिशत नजिक पुगेको अनुमान छ), जसले गाउँ–गाउँमा डिजिटल सिकाइको सम्भावनालाई झन् बढाएको छ । अबको चुनौती भनेको गुणस्तरीय इन्टरनेट हरेक विद्यार्थीको घरसम्म पुर्‍याउनु हो ।

सिकाइको वैयक्तिकरणः हरेक विद्यार्थीको सिक्ने गति, रुचि र क्षमता फरक हुन्छ । परम्परागत कक्षामा एउटै शिक्षकले ३० देखि ४० जना विद्यार्थीलाई एकै गतिमा पढाउँदा सबै विद्यार्थीको आवश्यकता पूरा हुन सक्दैन । डिजिटल सिकाइले यो तथ्यलाई स्वीकारेर प्रत्येक व्यक्तिको आवश्यकता अनुसार सिकाइलाई अनुकूल बनाउँछ । यसैलाई वैयक्तिक सिकाइ भनिन्छ ।

आफ्नै गतिमा सिकाइः परम्परागत कक्षामा यदि कसैलाई रसायनशास्त्रको ‘मोल’ सम्बन्धी अवधारणा बुझ्न गाह्रो भयो भने, उसले शिक्षकलाई फेरि सोध्न वा साथीहरूसँग पछि सिक्न पर्न सक्छ । यसले गर्दा ऊ पछाडि पर्ने सम्भावना हुन्छ । तर, डिजिटल सिकाइमा यस्तो हुँदैन । यदि कुनै विषय गाह्रो लाग्यो भने, विद्यार्थीले बारम्बार भिडियो हेर्न, अभ्यास प्रश्नहरू हल गर्न वा सो विषयमा थप सामग्री खोज्न सक्छ । यसले कमजोर विद्यार्थीलाई आत्मविश्वास दिन्छ र उनीहरूलाई दबाब बिना सिक्ने मौका प्रदान गर्छ ।

यसको विपरीत, जो विद्यार्थी तेज छन् र छिटो सिक्छन्, उनीहरूले आफ्नो गतिमा अगाडि बढ्न सक्छन् । उनीहरूले एउटै पाठमा लामो समय बिताउनुको सट्टा तुरुन्तै अर्को पाठ वा विषयको अध्ययन सुरु गर्न सक्छन् । यसले उनीहरूको समय खेर जानबाट रोक्छ र उनीहरूलाई थप गहिराइमा अध्ययन गर्ने मौका दिन्छ ।

रुचि अनुसारको सामग्री चयनः डिजिटल प्लेटफर्महरूले हजारौँ कोर्सहरू उपलब्ध गराउँछन् । यसले विद्यार्थीलाई आफ्नो रुचि र भविष्यको लक्ष्य अनुसार विषय छनोट गर्ने पूर्ण स्वतन्त्रता दिन्छ । उदाहरणका लागि, कुनै विद्यार्थीलाई फोटो पत्रकारितामा रुचि छ भने उसले सोही विषयको व्यवहारिक कोर्स अनलाइनबाट लिन सक्छ, जबकि अर्को विद्यार्थीले आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) वा डाटा साइन्स सिक्न सक्छ । यो विकल्पको विविधताले विद्यार्थीहरूलाई आफ्नो वास्तविक क्षमता र रुचि पहिचान गर्न मद्दत गर्छ र उनीहरूलाई आफ्नो क्यारियर सही दिशामा डोर्‍याउन सघाउँछ ।

दुर्गमको एउटा गाउँमा बस्ने विद्यार्थीले युट्युब वा कोर्सेरा, इडिएक्स जस्ता अनलाइन प्लेटफर्ममार्फत अमेरिकाको हार्वर्ड वा स्ट्यानफोर्ड विश्वविद्यालयका उत्कृष्ट प्रोफेसरहरूले तयार पारेका कोर्सहरू निःशुल्क वा सस्तो शुल्कमा पढ्न सक्छ

आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई)ः आजका धेरै डिजिटल सिकाइ प्लेटफर्महरूले आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) को प्रयोग गर्छन् । एआईले विद्यार्थीको कमजोरी र सिकाइ शैली पहिचान गर्छ र सोही अनुसार उपयुक्त अभ्यास र सिकाइ सामग्री उपलब्ध गराउँछ । उदाहरणका लागि, यदि कुनै विद्यार्थीलाई गणितको ज्यामिति गाह्रो छ र ऊ बारम्बार सोही विषयमा गल्ती गरिरहेको छ भने, एआई–संचालित प्लेटफर्मले उसलाई ज्यामितिसँग सम्बन्धित गेमिफिकेसन, क्विज र सहयोगी भिडियोहरु स्वतः सुझाउँछ । यो प्रणालीले शिक्षकको अभावमा पनि व्यक्तिगत ट्युटर (एभचकयलब ित्गतयच) को जस्तो अनुभव दिन्छ ।

एआईले विद्यार्थीको प्रगतिलाई लगातार मापन गर्छ र उनीहरूलाई कहाँ सुधार गर्नुपर्छ भन्ने बारेमा तत्काल प्रतिक्रिया दिन्छ ।
नेपालको सन्दर्भमा वैयक्तिकरणः नेपालमा पनि केही स्मार्ट स्कूलहरूले एआई–आधारित सिकाइ उपकरणहरू प्रयोग गर्न थालेका छन् । उदाहरणका लागि, काठमाडौँ र पोखराका केही निजी स्कूलहरूले खान एकेडेमी जस्ता विश्वप्रसिद्ध प्लेटफर्महरूको प्रयोग गरी विद्यार्थीलाई गणित र विज्ञानमा वैयक्तिक अभ्यास दिन थालेका छन् । यसले विद्यार्थीहरूलाई आफ्नो सिकाइलाई मापनयोग्य र प्रभावकारी बनाउन मद्दत गरेको छ ।

अत्याधुनिक र विविध सामग्रीः सिकाइलाई रमाइलो बनाउँदै
डिजिटल सिकाइले पाठ्यसामग्रीलाई यति जीवन्त र रमाइलो बनाएको छ कि विद्यार्थीहरू पढाइलाई बोझको रूपमा होइन, एक रमाइलो अनुभवको रूपमा लिन्छन् । यसले विद्यार्थीहरूमा सक्रिय सहभागिता र स्वतःस्फूर्त रुचि बढाउँछ ।

दृश्य–श्रव्य र अन्तरक्रियात्मक सामग्रीः किताबको कालो–सेतो पाठ र चित्रले सधैँ विद्यार्थीको ध्यान खिच्न सक्दैन । तर, डिजिटल सिकाइमा उच्च गुणस्तरका भिडियो, एनिमेसन र सिमुलेसनहरूले विषयवस्तुलाई जीवन्त बनाउँछन् । उदाहरणका लागि, मानव मुटुको संरचना वा सौर्यमण्डलको अध्ययन गर्न किताबमा सामान्य चित्र हेर्नुभन्दा थ्रिडी एनिमेसनमा मुटुको धड्कनको प्रक्रिया वा सूर्य र ग्रहहरूको वास्तविक परिक्रमा हेर्नु कति रोचक र बुझ्न सजिलो हुन्छ! यस्ता सामग्रीले जटिल र अमूर्त विषयलाई पनि सजिलो, रमाइलो र स्पष्ट बनाउँछ ।

डिजिटल प्लेटफर्महरूमा समावेश हुने क्विज, शैक्षिक गेम र छलफल मञ्चहरू ले सिकाइलाई एकतर्फी नभई अन्तरक्रियात्मक बनाउँछ । क्विजको तत्काल प्रतिक्रियाले विद्यार्थीलाई आफ्नो गल्ती तुरुन्तै सच्याउने मौका दिन्छ । त्यस्तै, अनलाइन छलफल मञ्चहरूले विश्वभरका विद्यार्थी र विषय विशेषज्ञहरूसँग विचार आदान–प्रदान गर्ने अवसर दिन्छ, जसले विस्तृत सोचको विकास गर्छ ।

निरन्तर अद्यावधिक र सान्दर्भिकताः परम्परागत किताबहरू अद्यावधिक गर्न वर्षौँ लाग्छ, जसले गर्दा विद्यार्थीले पुरानो जानकारी पढिरहेका हुन सक्छन् । तर, डिजिटल सामग्री तुरुन्तै अपडेट गर्न सकिन्छ । उदाहरणका लागि, यदि वैज्ञानिकहरूले विज्ञान वा प्रविधिको क्षेत्रमा नयाँ खोज वा नयाँ सिद्धान्त पत्ता लगाए भने, डिजिटल कोर्समा यो जानकारी तत्कालै समावेश हुन्छ । यसले विद्यार्थीहरूलाई सधैँ सबैभन्दा नयाँ र सान्दर्भिक जानकारीका साथ अद्यावधिक रहन मद्दत गर्छ ।

भविष्यको तयारीः डिजिटल सिकाइले विद्यार्थीलाई भविष्यको जागिर बजार र जीवनका चुनौतीहरुका लागि तयार गर्छ । हामी यस्तो युगमा प्रवेश गर्दैछौँ, जहाँ प्रविधिको ज्ञानबिना कुनै पनि क्षेत्रमा सफल हुन गाह्रो छ ।

डिजिटल साक्षरताको अनिवार्यताः आजको जागिर बजारमा डिजिटल साक्षरता अनिवार्य छ, न कि वैकल्पिक । चाहे तपाईं डाटा एनालिसिसको क्षेत्रमा काम गर्नुहोस् वा अनलाइन मार्केटिङ, हरेक क्षेत्रमा प्रविधिको प्रयोग आवश्यक छ । डिजिटल सिकाइमा संलग्न हुँदा विद्यार्थीले कम्प्युटर, इन्टरनेट, विभिन्न सफ्टवेयर (जस्तैः माइक्रोसफ्ट अफिस, गुगल सुइट), र अनलाइन सुरक्षाका आधारभूत कुराहरू स्वतः सिक्छन् । उदाहरणका लागि, एक विद्यार्थीले अनलाइन कोर्समार्फत ‘वेब डिजाइन’ वा ‘कोडिङ’ सिकेर भविष्यमा फ्रिल्यान्स डिजाइनर वा सफ्टवेयर विकासकर्ता बन्न सक्छ । यसले उनीहरूलाई आत्मनिर्भर र रोजगारमुखी बनाउँछ ।

सहकार्य र संचारको सीपः डिजिटल सिकाइमा विद्यार्थीहरूले भर्चुअल प्रोजेक्ट र टिमवर्कमा भाग लिन्छन् । उनीहरूले गुगल डक्स वा स्ल्याक जस्ता उपकरणहरू प्रयोग गरेर टाढा रहेका साथीहरूसँग मिलेर काम गर्छन् । यसले उनीहरूलाई भर्चुअल सहकार्य र प्रभावकारी अनलाइन संचारको सीप सिकाउँछ । यो सीप आजको विश्वव्यापी बजार र रिमोट वर्कको बढ्दो संस्कृतिमा अत्यन्त महत्वपूर्ण छ ।

जीवनपर्यन्त सिकाइको बानीः विश्व निरन्तर परिवर्तन भइरहेको छ । एकपटक विश्वविद्यालयमा सिकेको ज्ञानले अब जीवनभर काम नदिन सक्छ । नयाँ प्रविधि र नयाँ ज्ञान हरेक केही वर्षमा पुरानो हुँदै जान्छ । डिजिटल सिकाइले सधैँ नयाँ कुरा सिक्ने बानीको विकास गर्छ । उदाहरणका लागि, एक नेपाली विद्यार्थीले कोर्सेरा वा लिंक्डइन लर्निङमार्फत मेसिन लर्निङ वा ब्लकचेन प्रविधि जस्ता अत्याधुनिक विषयहरू सिकेर आफ्नो क्यारियरलाई नयाँ उचाइ दिन सक्छ । यसले व्यक्तिलाई परिवर्तनका लागि तयार र बजारको माग अनुसार दक्ष बनाउँछ ।

चुनौती र समाधानः नेपालमा डिजिटल सिकाइको बाटो
डिजिटल सिकाइका फाइदाहरू जतिसुकै महत्वपूर्ण भए पनि, नेपालजस्तो विकासोन्मुख देशमा यसलाई लागू गर्न केही ठूला चुनौतीहरू छन् । यी चुनौतीहरूको पहिचान र समाधानबिना डिजिटल क्रान्तिको लाभ सबै नागरिकसम्म पुग्न सक्दैन ।

प्रमुख चुनौतीहरु
इन्टरनेटको पहुँच र गुणस्तरः नेपालमा अझै पनि अधिकांश जनसंख्यालाई भरपर्दो र उच्च गतिको इन्टरनेट उपलब्ध छैन, विशेषगरी ग्रामीण र दुर्गम क्षेत्रमा ।

डिजिटल उपकरणको अभावः धेरै विद्यार्थी, विशेषगरी सामुदायिक विद्यालयमा अध्ययन गर्नेहरूसँग स्मार्टफोन, ट्याब्लेट वा ल्यापटपजस्ता आधारभूत डिजिटल उपकरण छैन । यसले डिजिटल डिभाइडलाई झन् बढाएको छ ।

शिक्षक र अभिभावकको तयारीः धेरै शिक्षक र अभिभावकहरू डिजिटल उपकरण र अनलाइन शिक्षण विधिहरू प्रयोग गर्न अभ्यस्त छैनन् । उनीहरूलाई प्रविधि–मैत्री बनाउनु चुनौतीपूर्ण छ ।

डिजिटल सामग्रीको स्थानीयकरणः विश्वस्तरका धेरै राम्रा शैक्षिक सामग्रीहरू अंग्रेजी भाषामा छन् । नेपाली भाषामा गुणस्तरीय, सान्दर्भिक र स्थानीय पाठ्यक्रममा आधारित डिजिटल सामग्रीको अभाव छ ।

स्क्रिन टाइम व्यवस्थापन र स्वास्थ्यः लामो समय स्क्रिनमा बिताउँदा बालबालिकाको आँखाको स्वास्थ्य, शारीरिक गतिविधि र मानसिक विकासमा नकारात्मक असर पर्न सक्छ ।

समाधानका उपायहरु
इन्टरनेटको विस्तारः सरकारले ‘डिजिटल नेपाल फ्रेमवर्क परियोजना’लाई तीव्रता दिँदै गाउँ–गाउँमा निःशुल्क वाईफाई हटस्पट र सस्तो, भरपर्दो इन्टरनेट सेवा विस्तार गर्नुपर्छ । अप्टिकल फाइबरको विस्तारमा जोड दिनुपर्छ ।

उपकरण वितरण र प्रोत्साहनः सामुदायिक स्कूलहरूमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीलाई सस्तो वा निःशुल्क ट्याब्लेट वा ल्यापटप उपलब्ध गराउनुपर्छ । यसका लागि सार्वजनिक–निजी साझेदारी मोडेल अपनाउन सकिन्छ ।

शिक्षक तालिम र क्षमता विकासः शिक्षकहरूलाई अनलाइन शिक्षण विधि, डिजिटल उपकरणको प्रयोग र साइबर सुरक्षाबारे नियमित र अनिवार्य तालिम दिनुपर्छ । शिक्षकलाई प्रविधि प्रयोगका लागि प्रोत्साहन दिनुपर्छ ।

स्थानीय सामग्रीको उत्पादनः सरकारी निकाय र निजी प्रकाशकहरूले मिलेर नेपाली पाठ्यक्रम अनुसारको उच्च गुणस्तरको भिडियो, अडियो र अन्तरक्रियात्मक डिजिटल सामग्री उत्पादन गर्नुपर्छ । नेपाल ओपन युनिभर्सिटी जस्ता संस्थालाई यसमा नेतृत्व लिन प्रेरित गर्नुपर्छ ।

स्क्रिन टाइम व्यवस्थापनः अभिभावक र स्कूलले मिलेर स्क्रिन टाइमलाई व्यवस्थित गर्न स्पष्ट नियम बनाउनुपर्छ, जसले सिकाइ र मनोरञ्जन बीच सन्तुलन कायम गरोस् । विद्यार्थीहरूलाई डिजिटल नागरिकता र जिम्मेवार प्रविधि प्रयोग बारे सिकाउनु आवश्यक छ ।

राजनीतिमा डिजिटल सिकाइ किन आवश्यक छः
डिजिटल साक्षरताः नेता तथा कार्यकर्तामा डिजिटल साक्षरता बढाउँछ, जसले सुशासन र ई–गभर्नेन्स (भ–नयखभचलबलअभ) लाई प्रभावकारी बनाउन सहयोग गर्छ ।

सूचनाको पहुँच र सम्प्रेषणः नागरिकहरूलाई सरकारी नीति र कार्यक्रमको बारेमा छिटो र पारदर्शी रूपमा जानकारी दिन र गलत सूचना विरुद्ध सचेत गराउन ।

नागरिक संलग्नताः अनलाइन फोरम, वेबिनार, डिजिटल प्रतिवेदन मार्फत युवा तथा नागरिकलाई राजनीतिक बहस र नीति निर्माण प्रक्रियामा सक्रिय रूपमा सहभागी गराउन ।

दक्षता र पारदर्शिताः राजनीतिक दल तथा सरकारी निकायहरूको आन्तरिक व्यवस्थापन र संचालनलाई थप व्यवस्थित, पारदर्शी र जवाफदेही बनाउन ।

निष्कर्षः डिजिटल सिकाइ– शिक्षाको भविष्य
डिजिटल सिकाइ आजको युगमा केवल एक विकल्प होइन, बरु शिक्षाको नयाँ आधारशिला हो । यो शिक्षाको भविष्य मात्र होइन, वर्तमान आवश्यकता हो । यसले समय र स्थानको बन्धन हटाएर, वैयक्तिक सिकाइलाई प्रोत्साहन गरेर, अत्याधुनिक र जीवन्त सामग्री उपलब्ध गराएर शिक्षालाई सबैका लागि समावेशी, प्रभावकारी र पहुँचयोग्य बनाएको छ । विश्वमा आएको प्रविधिको लहरलाई आत्मसात् गर्न नसकेमा हाम्रो देश शैक्षिक रूपमा पछि पर्न सक्छ ।

नेपालमा पनि डिजिटल सिकाइले ठूलो सम्भावना बोकेको छ । यदि हामीले माथि उल्लेख गरिएका चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्दै इन्टरनेटको पहुँच विस्तार गर्ने, शिक्षकहरूलाई सही तालिम दिने, र विद्यार्थीलाई उपयुक्त डिजिटल उपकरण र मार्गदर्शन दिने हो भने, हाम्रो देशले पनि विश्वस्तरको शिक्षामा पहुँच बनाउन सक्छ ।

गुणस्तरीय शिक्षा हरेक नागरिकको अधिकार हो । डिजिटल सिकाइ त्यो अधिकारलाई मूर्त रूप दिने सबैभन्दा शक्तिशाली माध्यम हो । यो जिम्मेवारी सरकार, शिक्षक, अभिभावक र स्वयं विद्यार्थी सबैको हो । डिजिटल सिकाइको यो नयाँ युगलाई पूर्ण रूपमा अँगालौँ र समृद्ध, ज्ञानी र समावेशी नेपाल निर्माणको यात्रामा अगाडि बढौँ । प्रविधिले खोलेको ज्ञानको यो अनन्त ढोकालाई सदुपयोग गर्नु आजको हाम्रो परम कर्तव्य हो ।
डिजिटल साक्षरता नै आजको परिवर्तित शताब्दीको सफलताको साँचो हो ।

( तिमिल्सिना जनप्रिय बहुमुखी क्याम्पस, पोखरामा अध्यापन गर्छन्)