गत दुई दशकयता उच्च शिक्षा र रोजगारीको खोजीमा ठूलो संख्यामा नेपाली युवाहरू विदेशतर्फ गइरहेका छन् । अष्ट्रेलिया, युरोप र अमेरिका लगायतका विश्वविद्यालयहरूमा उनीहरूले उल्लेखनीय सफलता हासिल गरिरहेका छन् । त्यस्तै, मलेसिया, कोरिया र अरू मध्यपूर्वी देशहरूमा वैदेशिक रोजगारीका लागि जाने युवाको संख्या पनि उच्च छ । लगातार बढ्दो यो प्रवृत्तिले मुलुकका लागि गम्भीर चुनौती सिर्जना गरेको छ । देशका दक्ष, शिक्षित र ऊर्जाशील युवाहरूको यही विदेश पलायनलाई ‘ब्रेन ड्रेन’ अर्थात् मस्तिष्क पलायन भनिन्छ ।

हरेक वर्ष एक लाखभन्दा बढी नेपाली विद्यार्थीहरूले अध्ययनका लागि एनओसी लिन आवेदन दिन्छन् । उनीहरूको मुख्य गन्तव्य अमेरिका, बेलायत, क्यानडा, अष्ट्रेलिया, जापान र दक्षिण कोरिया हुन् । तर अध्ययन वा रोजगारीका लागि विदेशिएका धेरै युवा स्वदेश फर्किन चाहँदैनन्, जुन तथ्य नेपालको लागि गम्भीर चिन्ताको विषय हो ।

यस प्रवृत्तिले नेपालको मानव स्रोतमा ठूलो असर पारिरहेको छ । विशेष गरी विज्ञान, प्रविधि, चिकित्सा र व्यवस्थापनजस्ता क्षेत्रमा दक्ष जनशक्ति घट्दो छ । परिणामस्वरूप, देशले आफ्ना शिक्षित र सीपयुक्त नागरिकहरू गुमाइरहेको छ, जसले दीर्घकालमा राष्ट्रिय विकासमा नकारात्मक प्रभाव पार्ने खतरा उत्पन्न गरेको छ ।

ब्रेन ड्रेनका प्रमुख कारणहरु
नेपालबाट दक्ष र शिक्षित युवाहरूको विदेशिने प्रवृत्ति पछिल्ला वर्षहरूमा बढ्दो छ । शिक्षा मन्त्रालयको एनओसी शाखाका तथ्यांक अनुसार, आर्थिक वर्ष २०८०/८१ मा मात्र १ लाख १२ हजार २ सय ५६ विद्यार्थीलाई विदेशमा अध्ययन गर्न अनुमति (एनओसी) जारी गरिएको थियो । आर्थिक वर्ष २०१८/१९ देखि २०८१/८२ को चैत्रसम्म कुल ५ लाख ४३ हजार ८ सय ३३ एनओसी जारी भएका छन् ।

वैदेशिक रोजगार विभागका अनुसार सोही वर्ष ८ लाख ३९ हजार २ सय ७६ भन्दा बढी नेपाली युवाले वैदेशिक रोजगारीका लागि श्रम स्वीकृति लिएका थिए । यही अवधिमा नेपाल राष्ट्र बैंकका अनुसार करिब ४ सय ९३ अर्बभन्दा बढी रकम विदेशी शिक्षाका लागि बाहिरिएको छ । केवल आर्थिक वर्ष २०८१/८२ को पहिलो १० महिनामा मात्रै करिब १ सय १२ अर्ब ४४ करोड देश बाहिर गएको तथ्यले विद्यार्थी पलायनले नेपालको अर्थतन्त्रमा ठूलो दबाब सिर्जना गरेको छ ।

फन्ड फर पिसद्वारा प्रकाशित ह्युमन फ्लाइट एन्ड ब्रेन ड्रेन इन्डेक्स २०२४ अनुसार नेपालको मानव पूँजी तथा मस्तिष्क पलायन दर ६.१ रहेको छ, जो विश्व औसत ४.९८ भन्दा उच्च छ । देशभित्रका समस्या र विदेशका आकर्षणले क्रमशः नेपालमा ब्रेन ड्रेनका पुष र पुल कारकका रूपमा काम गर्छन् । देशभित्रका पुष कारकहरूमा रोजगारीको कमी, राजनीतिक अस्थिरता, कमजोर सुशासन, भ्रष्टाचार, र योग्यता–आधारित प्रणालीको अभाव मुख्य छन् । यी कारणहरूले युवामा निराशा र असुरक्षाको भावना पैदा गरी उनीहरूलाई विदेशतर्फ आकर्षित गर्छन् ।

नीतिगत स्पष्टता देखायौँ भने, आजको ‘ब्रेन ड्रेन’ भोलिको ‘ब्रेन गेन’ बन्नेछ, नेपाल आत्मनिर्भर, नवप्रवर्तनशील राष्ट्र बन्नेछ

अर्कोतर्फ, पुल कारकका रूपमा विदेशको गुणस्तरीय शिक्षा, प्रतिस्पर्धी करियर अवसर, उच्च जीवनस्तर, अनुसन्धानका अवसर र सुरक्षित सामाजिक वातावरण रहेका छन् । यी पक्षहरुले विदेश अध्ययन र रोजगारीतर्फको प्रवृत्तिलाई अझ सक्रिय बनाएका छन् ।

यीनै कारणहरूले गर्दा धेरै सक्षम र दक्ष युवाहरू अध्ययन तथा रोजगारीका लागि विदेश गइरहेका छन् र धेरैजसो फर्किन चाहँदैनन् । यसले नेपालको मानव–स्रोत क्षमतामा असर पारिरहेको छ । देशले शिक्षामा गरेको ठूलो लगानी अन्ततः अन्य देशहरूको आर्थिक लाभमा परिणत भइरहेको छ । स्वास्थ्य, इन्जिनियरिङ, सूचना प्रविधि, र शिक्षाजस्ता क्षेत्रमा दक्ष जनशक्ति घट्दै गइरहेको छ । यदि यो प्रवृत्ति रोकिएन भने, नेपाल आफ्ना युवाहरूलाई अरू देशका लागि शिक्षित गर्ने देश बन्न सक्ने खतरा बढ्दै गएको छ ।

ब्रेन गेनको ग्लोबल अभ्यास
विश्वका धेरै देशहरूले आज ‘ब्रेन ड्रेन’ लाई अवसरका रूपमा लिँदै ‘ब्रेन गेन’ तर्फको रूपान्तरण सुरू गरेका छन् । यस अवधारणा विदेशमा बसिरहेका दक्ष र शिक्षित जनशक्तिको सीप, ज्ञान, र अनुभवलाई स्वदेशको विकासमा पुनः प्रयोग गर्ने दृष्टिकोणसँग निहित छ । चीन, भारत, दक्षिण कोरिया र आयरल्यान्ड जस्ता देशहरूले यस दिशामा उल्लेखनीय सफलता हासिल गरेका छन् ।

चीनले ‘थाउजन्ड ट्यालेन्ट्स प्रोग्राम’ मार्फत विदेशमा रहेका वैज्ञानिक, अनुसन्धानकर्ता र प्रविधि विज्ञलाई आकर्षित गर्न सफल भयो । यस पहलले देशभित्र नवप्रवर्तन र अनुसन्धान संस्कृतिको पुनर्जागरण गर्‍यो । भारतले ‘ग्लोबल भारतीय नेटवर्क’ स्थापना गरी प्रवासमा रहेका पेशेवरहरूलाई उद्यमशीलता, लगानी, र ज्ञान–विनिमयका अवसरहरू प्रदान गर्‍यो, जसले देशमा प्रविधि उद्योग र स्टार्टअप संस्कृतिको विस्तारमा योगदान पुर्‍यायो ।

दक्षिण कोरियाले विदेशमा शिक्षित युवालाई स्वदेश फर्की उच्च प्रविधि, अनुसन्धान, र शिक्षामा योगदान दिन प्रोत्साहित गर्दै प्रतिस्पर्धी कार्य वातावरण र नवप्रवर्तन–मैत्री नीतिहरू लागू गर्‍यो । आयरल्यान्डले प्रविधि, शिक्षा र लगानीमैत्री नीति, कर–राहत, तथा ‘ग्लोबल आइरिस नेटवर्क’ मार्फत विदेशस्थित नागरिकलाई स्वदेश फर्केर योगदान दिन प्रेरित गर्‍यो । यो रणनीति आयरल्यान्डलाई युरोपको ’टेक्नोलोजी हब’ का रूपमा स्थापित गर्न निर्णायक साबित भयो ।

यसरी, प्रवासमा रहेका दक्ष जनशक्तिको ज्ञान, सीप र पूँजीलाई मातृभूमिको विकासमा पुनः प्रवाह गर्ने अभ्यास विश्वभर तीव्र रूपमा फैलिँदै गएको छ । मानव स्रोतको वास्तविक मूल्य भौगोलिक सीमाभन्दा पर, उनीहरूको बौद्धिक र व्यावसायिक योगदानमा निहित रहने तथ्य यसले प्रष्ट पार्छ ।

ब्रेन ड्रेनबाट ब्रेन गेनतर्फ
ब्रेन ड्रेनको कथा हानिको मात्र होइन, अवसरको पनि हो । विगतका वर्षहरूमा जुन कारणले नेपाली युवाहरू विदेशतिर आकर्षित भए, ती नै कारणहरूलाई अब नेपालका विकासमा उपयोग गर्न सकिन्छ । विदेशमा रहेका नेपाली विज्ञ, उद्यमी र पेशेवरहरूका ज्ञान, सीप, अनुभव र पूँजीलाई देशको विकासमा प्रयोग गर्न सकिने ठूलो सम्भावना छ । यसको लागि दीर्घदृष्टि, योजना र सबै पक्षको सहकार्य आवश्यक छ ।

पहिलो, देशले फर्किन चाहने युवाहरूका लागि सहज र आकर्षक नीति अवलम्बन गर्नुपर्छ । केवल देशप्रेमले मात्र दक्ष जनशक्ति फर्किँदैन; उनीहरूलाई आफ्नो सीप र अनुभव प्रयोग गर्न सक्ने अवसर दिनुपर्छ । त्यसका लागि योग्यता–आधारित प्रणाली, पारदर्शी प्रशासन र नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन गर्ने नीति आवश्यक छ । सरकारले ‘स्पेसल इकोनोमिक जोन’ वा ‘नलेज जोन’ स्थापना गरेर फर्किएका युवाहरूलाई अनुसन्धान, उद्योग, र उद्यममा संलग्न गराउन सक्छ ।

दोस्रो, उच्च शिक्षा र अनुसन्धान संस्थानहरूलाई सबल बनाउनुपर्छ । विश्वविद्यालयहरूमा गुणस्तरीय कार्यक्रम, आधुनिक पाठ्यक्रम, र अनुसन्धान–संस्कृति विकास गरेर विद्यार्थीलाई स्वदेशमै आकर्षित गर्न सकिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारी, छात्रवृत्ति, र डिजिटल शिक्षाका अवसरहरू विस्तार गरेर युवाहरूलाई नेपालमै अध्ययन गर्न प्रेरित गर्नुपर्छ ।

तेस्रो, सबै युवाहरू शारीरिक रूपमा फर्किन नसके पनि उनीहरूलाई बौद्धिक र आर्थिक रूपमा देशसँग जोड्न सकिन्छ । नवप्रवर्तन केन्द्र, इन्क्युबेसन हब र स्टार्टअप सहयोग प्रणालीले युवाहरूको सिर्जनशीलतालाई उद्यममा रूपान्तरण गर्न मद्दत पु¥याउँछ । व्यवसाय दर्ता सजिलो बनाइयो, लगानी पहुँच बढाइयो, र बौद्धिक सम्पत्ति अधिकार सुरक्षित गरियो भने युवाहरूको सिर्जनशीलता उत्पादन र रोजगारीमा परिणत गर्न सकिन्छ ।

चौथो, विदेशमा रहेका नेपाली डायस्पोरालाई राष्ट्रका रणनीतिक साझेदारका रूपमा उपयोग गर्नुपर्छ । विश्वभर रहेका चिकित्सक, इन्जिनियर, अनुसन्धानकर्ता र उद्यमीहरू नेपालको अमूल्य सम्पत्ति हुन् । उनीहरूको ज्ञान, सीप र अनुभवलाई राष्ट्रिय नीति, अनुसन्धान र लगानीका क्षेत्रमा जोड्ने औपचारिक प्रणाली विकास गर्न आवश्यक छ । ’ग्लोबल नेपाली नलेज नेटवर्क’ जस्तो डिजिटल प्लेटफर्म निर्माण गरेर विदेशमा रहेका विज्ञहरूलाई विद्यार्थी, अनुसन्धानकर्ता र नीति–निर्मातासँग जोडेर ज्ञान सञ्जाल विस्तार गर्न सकिन्छ ।

पाँचौँ, राजनीतिक स्थिरता र सुशासन सबैभन्दा महत्वपूर्ण पक्ष हुन् । स्थिर सरकार र जिम्मेवार नेतृत्वले मात्र दीर्घकालीन नीति, लगानीमैत्री वातावरण, र जनविश्वासको निर्माण गर्न सक्छ । पारदर्शिता, जवाफदेहिता, र संस्थागत क्षमता सुदृढीकरण मार्फत युवाहरूलाई स्वदेश फर्कन र स्वदेशमै भविष्य खोज्ने वातावरण तयार हुनेछ ।

भारत, चीन, दक्षिण कोरिया र सिङ्गापुर जस्ता देशहरूले पनि यस्तै चुनौती झेलेका थिए, तर प्रभावकारी नीति, स्थायित्व र नवप्रवर्तन–मैत्री वातावरण बनाएर उनीहरूले ब्रेन ड्रेनलाई ब्रेन गेनमा रूपान्तरण गरे । नेपालले पनि त्यसबाट सिक्न सक्छ । विदेशमा रहेका नेपालीहरू हराएका होइनन्, उनीहरू देशका अमूल्य स्रोत हुन्, जसले ज्ञान, लगानी र प्रविधिमार्फत देशको विकासमा योगदान दिन सक्छन् ।

ब्रेन गेन कार्यमा सरकारका अतिरिक्त शैक्षिक संस्थाहरूले विद्यार्थीहरूमा देशप्रतिको गर्व र सेवा–भावना विकास गर्नुपर्छ । निजी क्षेत्रले विदेशस्थित दक्ष नेपालीहरूलाई आफ्नो व्यावसायिक विकासमा समावेश गर्नुपर्छ । नागरिक समाज र सञ्चारमाध्यमले देश फर्किएका सफल युवाहरूका प्रेरणादायी कथाहरू प्रचार गरी उनीहरूलाई प्रोत्साहित गरिनुपर्छ ।
सबै क्षेत्रले मिलेर प्रयास गरे, नेपाल ब्रेन ड्रेनको होइन, ब्रेन सर्कुलेसनको युगमा प्रवेश गर्न सक्छ, जहाँ ज्ञान, सीप र विचारहरू नेपाल र विश्वबीच स्वतन्त्र रूपमा आदानप्रदान हुनेछन्, र यसले देशलाई आत्मनिर्भर, नवप्रवर्तनशील र समृद्ध बनाउनेछ ।

निष्कर्ष :
नेपालको सबैभन्दा ठूलो पूँजी यसको मानव स्रोत हो । विशेषतः जोशिला, शिक्षित र सिर्जनशील युवापुस्ताले देशको भविष्यको दिशा तय गर्ने शक्ति राख्छन् । तर पछिल्ला वर्षहरूमा अवसरको अभाव, राजनीतिक अस्थिरता र अनिश्चित भविष्यका कारण ठूलो संख्यामा युवा विदेशतिर आकर्षित भइरहेका छन् । अब पलायन भएको मानव पूँजीलाई नेपाल फर्किने बाटो तयार गर्ने समय आएको छ । त्यसका लागि स्वदेशमै रोजगार, अनुसन्धान, उद्यमशीलता र डायस्पोरा मैत्री वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ, जसले युवाहरूलाई आफ्नो सीप, ज्ञान र अनुभव यहीँ प्रयोग गर्न प्रेरित गरोस् । राज्यले स्पष्ट नीति, दीर्घकालीन दृष्टि र सक्षम नेतृत्व देखाउन सकेमा युवाहरूको विश्वास पुनः प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

जब नेपाल रोजगारी, अवसर र आशाको भूमिमा रूपान्तरित हुन्छ, तब युवाहरूलाई विदेश जानुपर्ने बाध्यता रहनेछैन । यदि हामीले आजैबाट दृढ इच्छाशक्ति र नीतिगत स्पष्टता देखायौँ भने, आजको ‘ब्रेन ड्रेन’ भोलिको ‘ब्रेन गेन’ बन्नेछ, जसले नेपाललाई आत्मनिर्भर, नवप्रवर्तनशील र विश्वस्तरमा सम्मानित राष्ट्रका रूपमा स्थापित गर्नेछ ।

(बराल शिक्षादेखि सूचना प्रविधि, नागरिक सरोकार र सामाजिक सशक्तिकरणसम्बन्धी विषयमा कलम चलाउँछन्)