यो चञ्चल संसारमा मानिसहरू निरन्तर दौडधूप गरिरहेका छन्, जहाँ सूचनाको अनन्त सागर छ र नयाँ प्रविधिले हाम्रो जीवनशैलीलाई हरेक दिन परिवर्तन गरिरहेको छ, त्यहीँ एउटा यस्तो निर्जीव वस्तु छ जसले हामीलाई शान्तिको अनुभव गराउँछ । त्यो हो पुस्तक । पुस्तकले हामीलाई नयाँ ज्ञानको संसारमा पुर्‍याउँछ र एक साँचो साथीको जस्तो साथ दिन्छ । एउटा किताब केवल कागजका पानाहरूको संग्रह मात्र नभई यो त एउटा जीवन्त आत्मा हो । यसले हामीसँग मौन रहेर कुरा गर्छ, हाम्रो मनलाई शान्त पार्छ र हामीलाई जीवनका अनेकौँ पाठहरू सिकाउँछ ।

पुस्तकलाई ’पढ्नेको साथी’ भन्नुको मुख्य कारण नै यसले हामीलाई कहिल्यै एक्लो महसुस हुन दिँदैन । दुःख होस् या सुख, कुनै दुविधामा परेका बेला पुस्तकले हामीलाई सही बाटो देखाउँछ । हामीले जुनसुकै समयमा यसलाई आफ्नो साथी बनाउन सक्छौँ । यसलाई खोल्ने बित्तिकै हामी एक नयाँ संसारमा प्रवेश गर्छौँ, जहाँ कुनै सीमाले हामीलाई रोक्न सक्दैन । हामी इतिहासका पानाहरूमा फर्कन सक्छौँ, भविष्यको कल्पना गर्न सक्छौँ, वा काल्पनिक पात्रहरूसँग यात्रा गर्न सक्छौँ । यसरी नै पुस्तक हाम्रो सबैभन्दा उत्तम साथी बन्न पुग्छ ।

शिक्षक र विद्यार्थीसँग पुस्तकको सम्बन्ध
पुस्तक केवल कागजको थुप्रो होइन, यो शिक्षकहरूको लागि उनीहरूको जीवनसाथी र सबैभन्दा भरपर्दो मित्र हो । विद्यार्थीहरूलाई नयाँ ज्ञानको संसारमा डोर्‍याउनुअघि शिक्षकले पुस्तकसँग एकात्मक सम्बन्ध स्थापित गरेपछि मात्रै अध्यापन सुरु गर्ने गरिन्छ । शिक्षकले पुस्तकमा लेखिएका शब्दहरूलाई मात्र पढाउँदैनन्, बरु ती शब्दहरू पछाडिको भावना र दर्शनलाई आत्मसात गर्छन् । पुस्तकको प्रत्येक पानामा उनले आफूलाई र आफ्ना विगतका अनुभवहरूलाई पाउँछन् ।

कहिलेकाहीँ किताबका केही अपूर्ण वाक्यहरू पूरा गर्न उनी जीवनका भोगाइहरूलाई जोड्छन्, र कहिलेकाहीँ किताबका पात्रहरूसँग आफूलाई जोडेर त्यसको गहिराइमा पुग्छन् । यसरी, शिक्षकको हातमा पुस्तक एउटा ज्ञानको स्रोत मात्र नभई, एक सच्चा साथी बनिदिन्छ, जसले उनलाई निरन्तर प्रेरित गरिरहन्छ र उनको शिक्षण यात्रालाई थप जीवन्त बनाउँछ ।

एउटा विद्यार्थीका लागि पुस्तक एउटा जादु जस्तो ढोका हो, जसले उसलाई अपरिचित संसारमा लैजान्छ । सुरुमा, पुस्तकका अक्षरहरू र चित्रहरूलाई बुझ्न संघर्ष गरे तापनि बिस्तारै विद्यार्थीले पुस्तकसँग एउटा भावनात्मक सम्बन्ध गाँस्छ । पुस्तक पढ्दा विद्यार्थीले आफूलाई कहिले कथाको नायकको रूपमा, कहिले विज्ञानको प्रयोगशालामा प्रयोगकर्ताको रूपमा, त कहिले इतिहासको साक्षीको रूपमा पाउँछन् ।

जब उनीहरूलाई पुस्तकको कुनै कुरामा शंका लाग्छ, उनीहरू शिक्षकसँग पुग्छन् र त्यसको समाधान खोज्छन् । यसरी, पुस्तकले विद्यार्थी र शिक्षकबीचको भावनात्मक पुलको काम गर्छ । पुस्तकको प्रत्येक अध्यायले विद्यार्थीलाई नयाँ चुनौतीहरू दिन्छ र ती चुनौतीहरू पार गर्दा उनीहरूमा आत्मविश्वास बढ्दै जान्छ । यसरी, पुस्तक विद्यार्थीको लागि केवल ज्ञानको माध्यम मात्र नभई, उनको व्यक्तिगत विकास र सपनाहरू पूरा गर्ने एक अभिन्न साथी बनिदिन्छ ।

ज्ञानको असीमित भण्डार
पुस्तकहरू विभिन्न विधामा उपलब्ध छन्—साहित्य, विज्ञान, इतिहास, दर्शन, जीवनी, सूचना तथा सञ्चार आदि । हरेक विधाको आफ्नै महत्त्व छ । साहित्यका पुस्तकहरूले हाम्रो भावना, सोच, अनुभूति र कल्पनालाई उजागर गर्छन् । उपन्यास, कविता, नाटकहरूले हामीलाई मानिसको जीवनका अनेकौँ पक्षसँग परिचित गराउँछन् । प्रेम, घृणा, त्याग, र संघर्षका कथाहरूले हामीलाई जीवनलाई अझ नजिकबाट बुझ्न मद्दत गर्छन् ।

अर्कोतर्फ, विज्ञान र इतिहासका पुस्तकहरूले हाम्रो ज्ञानको दायरालाई फराकिलो बनाउँछन् । विज्ञानले हामीलाई ब्रह्माण्डका रहस्यहरू बुझाउँछ, जबकि इतिहासले हामीलाई हाम्रा पुर्खाले गरेका गल्तीहरू र सफलताहरूबाट सिक्न प्रेरित गर्छ । इतिहास पढेर हामी वर्तमानलाई राम्ररी बुझ्न सक्छौँ र भविष्यको लागि तयार हुन सक्छौँ । दार्शनिक पुस्तकहरूले हामीलाई जीवनको गहिराइमा पुग्ने अवसर दिन्छन् । यी पुस्तकहरूले हामीलाई ’म को हुँ?’, ’जीवनको उद्देश्य के हो?’ जस्ता प्रश्नहरूको उत्तर खोज्न प्रेरित गर्छन् ।

पुस्तक एउटा जादु जस्तो ढोका हो, जसले उसलाई अपरिचित संसारमा लैजान्छ

यी सबै विधाका पुस्तकहरूले हामीलाई बहुआयामिक दृष्टिकोण विकास गर्न मद्दत गर्छन् । एक व्यक्ति जो साहित्य, विज्ञान, र दर्शन तीनै विधामा रुचि राख्छ, उसको सोचाइ अरूभन्दा धेरै फराकिलो हुन्छ ।

भावनात्मक सम्बन्ध र आश्चर्यजनक अनुभव
पुस्तक पढ्नु एक भावनात्मक यात्रा हो । जब हामी कुनै राम्रो किताब पढ्छौँ, हामी त्यसका पात्रहरूसँग जोडिन पुग्छौँ । उनीहरूको सुखमा हामी खुसी हुन्छौँ र दुःखमा हामी पनि रोइदिन्छौँ । एक राम्रो लेखकले शब्दहरूलाई यसरी मिलाउँछ कि पढ्ने व्यक्तिलाई लाग्छ कि उसले आफैँ ती घटनाहरू अनुभव गरिरहेको छ ।

कल्पना गर्नुहोस्, तपाईं कुनै ऐतिहासिक उपन्यास पढ्दै हुनुहुन्छ र हामीलाई लाग्छ कि तपाईं आफैँ युद्धको मैदानमा हुनुहुन्छ । वा, तपाईं कुनै जासुसी उपन्यास पढ्दै हुनुहुन्छ र हामीलाई लाग्छ कि तपाईं आफैँ त्यो रहस्य सुल्झाउनु हुँदैछ । यो भावनात्मक अनुभव नै पुस्तक पढ्ने सबैभन्दा सुन्दर पक्ष हो । यो अनुभवले हामीलाई अरूको पीडा बुझ्न र उनीहरूप्रति सहानुभूति राख्न सिकाउँछ । पुस्तकले हामीलाई मानव भावनाको गहिराइ बुझ्न मद्दत गर्छ ।

पुस्तकले हामीलाई जीवनका अनुभवहरू सिकाउँछ । जस्तो कि, एउटा जीवनी पढ्दा हामी कुनै महान् व्यक्तिको संघर्ष, असफलता र सफलताको कहानीबाट प्रभावित हुन्छौँ । हामी बुझ्छौँ कि सफलता त्यति सजिलो छैन, तर निरन्तर प्रयासले असम्भवलाई पनि सम्भव बनाउन सक्छ । त्यसैगरी, एक यात्रीको यात्रा वृत्तान्त पढ्दा हामीलाई लाग्छ कि हामी पनि उनीसँगै अपरिचित ठाउँहरू घुमिरहेका छौँ, नयाँ संस्कृतिहरू चिनिरहेका छौँ । यो पुस्तकको जादु हो जसले हाम्रो दिमागलाई मात्र होइन, हाम्रो आत्मालाई पनि पोषण गर्छ ।

विद्वानहरूको नजरमा पुस्तक
विश्वका अनेकौँ विद्वानहरूले पुस्तकको महत्त्वबारे आफ्ना विचारहरू व्यक्त गरेका छन् । महात्मा गान्धी भन्नुहुन्छ, ’पुस्तकहरूले कहिल्यै धोका दिँदैनन्, बरु सही मार्ग देखाउँछन् ।’ यो भनाइले पुस्तकको विश्वसनीयता र मार्गदर्शनको भूमिकालाई स्पष्ट पार्छ ।
त्यसैगरी, भारतका पूर्व राष्ट्रपति तथा महान वैज्ञानिक डा. एपिजे अब्दुल कलामले भनेका छन्, ’एउटा राम्रो पुस्तक १०० असल साथी बराबर हुन्छ ।’ यो भनाइबाट पुस्तकले हाम्रो जीवनमा पार्ने सकारात्मक प्रभावलाई जोड्छ । पुस्तकले हाम्रो एक्लोपनलाई हटाएर हामीलाई ज्ञान, प्रेरणा र साहस दिन्छ ।

अमेरिकी पूर्व राष्ट्रपति अब्राहम लिंकनको भनाइ पनि प्रेरणादायक छ । उनी भन्छन्, ’मलाई सबैभन्दा मनपर्ने कुरा त्यो हो जसले मलाई किताब दिन्छ, जुन मैले पढेको छैन ।’ यो भनाइले नयाँ ज्ञानको लागि मानिसमा हुने अनन्त तिर्खालाई देखाउँछ ।
विभिन्न विद्वानहरूले भनेका छन् कि, ’पढ्ने बानीले आत्मालाई बलियो बनाउँछ ।’ यो सत्य हो, किनकि किताब पढ्दा हाम्रो मस्तिष्क सक्रिय हुन्छ, हाम्रो सोच्ने क्षमता बढ्छ र हामी कठिन परिस्थितिको सामना गर्न सक्षम हुन्छौँ । यस्तै, अर्का महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले पनि पुस्तकलाई ज्ञानको स्रोत र मानव जीवनको अभिन्न अंग मानेका छन् । उनका लेखहरूले नेपाली साहित्यलाई अझ समृद्ध बनाएका छन् । उनले कविताको माध्यमबाट मानिसको मनको गहिराइलाई बुझाउने प्रयास गरेको हामी सबैले अनुभूति गरेकै कुरा हो ।

आधुनिक युगमा पुस्तकको अस्तित्व
आजको डिजिटल युगमा, जहाँ इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जालले हाम्रो समयको ठूलो हिस्सा ओगटेका छन्, त्यहाँ पुस्तकको महत्त्वमाथि प्रश्न उठ्न सक्छ । तर सत्य के हो भने, आधुनिक प्रविधिले पुस्तकको महत्त्वलाई घटाएको छैन, बरु यसलाई नयाँ रूपमा प्रस्तुत गरेको छ । ई–पुस्तक र अडियोबुकले पढ्ने बानीलाई अझ सुविधाजनक बनाएका छन् । तपाईं आफ्नो मोबाइल वा ट्याब्लेटमा हजारौँ पुस्तकहरू राख्न सक्नुहुन्छ र जहाँ पनि, जुनसुकै बेला पढ्न सक्नुहुन्छ ।

अडियोबुकले व्यस्त मानिसहरूलाई पनि पुस्तकसँग जोडेको छ । गाडी चलाउँदा, व्यायाम गर्दा वा आराम गर्दा पनि अडियोबुक सुन्न सकिन्छ । यी प्रविधिहरूले पुस्तक पढ्नका लागि कुनै स्थान र समयको सीमा तोडेका छन् । यद्यपि, कागजको पुस्तकको आफ्नै छुट्टै आनन्द छ । त्यसको सुगन्ध, हातमा समात्दाको अनुभव, र पाना पल्टाउँदाको आवाजले एक बेग्लै रमाइलो दिन्छ । एक भौतिक किताबको पाना पल्टाउँदाको अनुभूतिले हामीलाई विगतको समयमा पुर्‍याउँछ, जब मानिसले ज्ञानलाई आफ्नो हातले स्पर्श गरेर ग्रहण गर्थे । यो एक प्रकारको आध्यात्मिक अनुभव हो ।

पुस्तक र हाम्रो जीवनशैली
आजको दौडधूप, हरेक पल हतारको जीवनमा मानिस मानसिक शान्ति खोजिरहेको छ । ध्यान, योग र अन्य थुप्रै तरिकाहरू छन्, तर तीमध्ये एउटा सजिलो र सबैभन्दा प्रभावकारी तरिका हो – पुस्तक पढ्नु । रातमा सुत्नुअघि केही मिनेट मात्र किताब पढ्दा पनि दिनभरिको तनाव कम हुन्छ र मन शान्त हुन्छ । यसले हाम्रो निद्राको गुणस्तरमा पनि सुधार ल्याउँछ । यो एक प्रकारको मानसिक व्यायाम हो, जसले हाम्रो दिमागलाई तीक्ष्ण र फुर्तिलो राख्छ । उदाहरणका लागि, दिनभरिको कामको तनावपछि जब तपाईं ’द साइकोलोजी अफ मनी’ जस्तो किताब पढ्नुहुन्छ, त्यसले हामीलाई आर्थिक ज्ञानका साथसाथै मानसिक शान्ति पनि दिन्छ ।

यसले हाम्रो ध्यानलाई नकारात्मक विचारहरूबाट हटाएर रचनात्मक र सकारात्मक दिशामा मोड्छ । त्यस्तै, राति सुत्नुअघि ’महाभारत’ वा ’रामायण’ जस्ता ग्रन्थहरूका केही अध्याय पढ्दा मनमा एक किसिमको गहिरो शान्ति र आत्मिक सन्तुष्टि प्राप्त हुन्छ । हामीलाई लाग्छ कि हामीले आफ्ना सबै समस्याहरूलाई बिर्सेर एउटा फरक संसारमा प्रवेश गरेका छौँ ।

किताब पढ्नु भनेको आफैँसँग समय बिताउनु हो, आफैँले आफैलाई चिन्नु हो । यसले हामीलाई आफ्नो विचारलाई व्यवस्थित गर्न, आफ्ना लक्ष्यहरूमा स्पष्टता ल्याउन र जीवनका सानातिना कुरामा खुसी खोज्न सिकाउँछ । यो एक प्रकारको ’आफैँमा फर्कने’ अभ्यास हो । उदाहरणका लागि, जब हामी ’द अल्केमिस्ट’ जस्तो किताब पढ्छौँ, यसले हामीलाई आफ्नो सपना पछ्याउन, आफ्नो भित्री आवाज सुन्न र जीवनको यात्रालाई प्रेम गर्न प्रेरित गर्छ । किताब पढ्नु भनेको एउटा यस्तो आदत हो जसले हाम्रो जीवनलाई निरन्तर समृद्ध बनाइरहन्छ ।

पुस्तकको जादु र आकर्षण
पुस्तकको संसारमा प्रवेश गर्नु एउटा जादु जस्तै अनुभव हो । कल्पना गर्नुहोस्, तपाईं एक जादुगरको रूपमा हुनुहुन्छ र हामीले आफ्नो मनपर्ने किताबको पाना पल्टायौँ भने ती हरेक पानामा लेखिएका शब्दहरूले हामीलाई एउटा नयाँ राज्यमा पु¥याउँछन्, जहाँ हामीले कहिल्यै नदेखेका जीवहरू, नसुनेका आवाजहरू, र अपरिचित परिदृश्यहरू पाउँछौँ । यो कुनै सपना होइन, यो पुस्तकको जादु हो जसले हामीलाई वास्तविकताबाट टाढा लगेर कल्पनाको गहिराइमा डुबाउँछ ।

के तपाईंले कहिल्यै सोच्नुभएको छ, तपाईं एक रहस्यमय टापुमा हराउनुभएको छ, वा तपाईं कुनै समय यात्रा गर्ने मेसिनमा चढेर विगतमा फर्कनुभएको छ? यो सबै अनुभव हामीले किताब पढ्दा पाउँछौँ । एउटा किताबले हामीलाई संसारका सबैभन्दा सुन्दर र भयानक ठाउँहरूमा लैजान सक्छ, हामीलाई सबैभन्दा रहस्यमय र डरलाग्दो पात्रहरूसँग भेट गराउन सक्छ, र हामीलाई जीवनभरका लागि कहिल्यै नबिर्सने अनुभव दिन सक्छ ।

पुस्तकको आकर्षण यसको सादगीपनसँगै लुकेको हुन्छ । यसलाई कुनै ब्याट्री वा इन्टरनेटको आवश्यकता पर्दैन । हामीले यसलाई जहाँ पनि पढ्न सक्नुहुन्छ—एक शान्त पार्कको बेन्चमा, भीडभाड भएको बसमा वा आफ्नो ओछ्यानमा । यसको पानामा लेखिएका शब्दहरूले हामीलाई कहिल्यै थकित हुन दिँदैनन्, बरु अझ बढी उत्सुक र जागरुक बनाउँछन् । यो एउटा यस्तो असल साथी हो जसले हामीलाई कहिल्यै प्रश्न गर्दैन, बरु हाम्रा प्रश्नहरूको उत्तर दिन्छ ।

अन्त्यमा, पुस्तक केवल ज्ञानको स्रोत मात्र होइन, यो हाम्रो जीवनको एक अभिन्न अंग हो । यसले हाम्रो सोचाइलाई फराकिलो बनाउँछ, हाम्रो हृदयलाई कोमल बनाउँछ र हामीलाई अझ राम्रो व्यक्ति बन्न प्रेरित गर्छ । पुस्तक पढ्नु भनेको आफूलाई समय र स्थानको सीमाबाट मुक्त गर्नु हो । यो एक यस्तो यात्रा हो जहाँ हामी एक्लै भए पनि एक्लो महसुस गर्ने मौका हुँदैन । त्यसैले, आजैदेखि कम्तिमा एउटा पुस्तक आफ्नो साथी बनाउनुहोस् ।

त्यो साथी जसले हामीलाई कहिल्यै धोका दिँदैन, सधैँ हाम्रो साथ दिन्छ र हामीलाई जीवनको हर मोडमा सही मार्ग देखाउँछ । पुस्तक पढ्नु एक बानी मात्र होइन, यो एक जीवनशैली हो जसले हामीलाई असल नागरिक र जिम्मेवार मानिस बन्न सिकाउँछ । ज्ञानको ज्योति फैलाउने यो माध्यमलाई हामीले सधैँ महत्त्व दिनुपर्छ र नयाँ पुस्तालाई पनि यसको महत्त्व बुझाउनु हामी सबैको दायित्व हो ।

(तिमिल्सिना जनप्रिय बहुमुखी क्याम्पस पोखरामा अध्यापन गर्छन् ।)