आजको युग प्रविधि, नवप्रवर्तन र सूचना–प्रविधिमा आधारित सेवाको युग हो । विश्वका प्रमुख सहरहरू तीव्र गतिमा स्मार्ट सिटीमा रूपान्तरण भइरहेका छन् । ती सहरहरूले प्रविधिको प्रयोगद्वारा सेवा सहज, दिगो र नागरिकमैत्री बनाइरहेका छन् । नेपालका महानगरहरूमध्ये पोखराले पनि ‘स्मार्ट सिटी’ बन्ने क्षमता, भौगोलिक सुन्दरताको अवसर र जनसंख्याको सन्तुलन राखेको सहरका रूपमा आफ्नो विशेष स्थान बनाइसकेको छ ।

स्मार्ट सिटी भन्नाले प्रविधि, पूर्वाधार र नीतिगत संयोजनद्वारा सहरलाई दिगो, सुशासनयुक्त र नागरिकमैत्री बनाउने प्रक्रिया हो । यसले सूचना–प्रविधि (आइसिटी), कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई), बिग डेटा र इन्टरनेट अफ थिङ्स (आइओटी) जस्ता प्रविधिको प्रयोगमार्फत सार्वजनिक सेवा, यातायात, स्वास्थ्य, शिक्षा, ऊर्जा र फोहोर व्यवस्थापनलाई स्मार्ट बनाउँछ । स्मार्ट सिटीको उद्देश्य नागरिकको जीवनस्तर सुधार गर्नु, स्रोतको दिगो उपयोग सुनिश्चित गर्नु र सहर व्यवस्थापनमा पारदर्शिता तथा उत्तरदायित्व बढाउनु हो । यसले सहरी योजना, सेवा वितरण र नागरिक सहभागितालाई प्रविधिमैत्री बनाउँदै समावेशी र नवप्रवर्तनशील वातावरण निर्माण गर्छ ।

पोखराको भौगोलिक अवस्था र जनसंख्या
पोखरा महानगरपालिका नेपालको गण्डकी प्रदेशको राजधानी र देशको प्रमुख पर्यटकीय केन्द्रका रूपमा परिचित छ । क्षेत्रफलको आधारमा सबैभन्दा ठूलो यस महानगरको कुल क्षेत्रफल ४६४.२४ वर्ग किलोमिटर रहेको छ, जसको औसत उचाइ समुद्र सतहबाट ८२७ मिटरको आसपास छ । सन् २०२१ को जनगणना अनुसार पोखराको कुल जनसंख्या ५१३,५०४ छ, जसमा पुरुषको प्रतिशत ४८.२ र महिलाको प्रतिशत ५१.८ रहेको छ ।

मध्यम तापक्रम, शुद्ध हावा र सफा वातावरणका कारण पोखरा बासयोग्य तथा आकर्षक सहरका रूपमा चिनिन्छ । फेवा, बेगनास, रूपा, खाष्टे, मैदी, दिपाङ, गुदे, न्युरेनी तालका सुन्दर जलाशयहरू, माछापुच्छ्रे र अन्नपूर्ण हिमशृंखलाको मनोरम दृश्य र हरियालीले भरिएको भू–आकृति पोखरा प्राकृतिक सुन्दरताको राजधानी हो । भौगोलिक दृष्टिले हेर्दा, पोखरा उपत्यका पहाड, ताल, नदी र वन क्षेत्रले समृद्ध छ, जसले यसलाई दिगो, हरित र पर्यावरणमैत्री स्मार्ट सिटीका रूपमा विकास गर्न अद्वितीय सम्भावना बोकेको छ ।

पोखरालाई स्मार्ट सिटीमा रूपान्तरण गर्ने आधारहरू
पोखरालाई स्मार्ट सिटीका रूपमा रूपान्तरण गर्न प्रमुख क्षेत्रहरूमा पहिलो प्राथमिकता डिजिटल शासन (ई–गभर्नेन्स) लाई दिनु अपरिहार्य छ । यसअन्तर्गत नगरपालिकाका सबै सेवा जस्तैः कर तिर्ने, जग्गा नापजाँच, घर नक्सा स्वीकृति, जन्म–मृत्यु दर्ता आदि अनलाइन माध्यमबाट सहज रूपमा सम्पन्न गर्न सकिने व्यवस्था हुनुपर्छ । नागरिकले मोबाइल एप वा डिजिटल पोर्टलमार्फत सेवा अनुरोध गर्न, आवश्यक कागजात अपलोड गर्न र सेवा प्रगति ट्र्याक गर्न सक्ने प्रणालीले समय, श्रम र लागतको बचत मात्र होइन, सेवा प्रवाहमा पारदर्शिता र उत्तरदायित्व पनि सुनिश्चित गर्छ ।

नगरपालिकाको बजेट, योजना निर्माण र निर्णय प्रक्रियामा नागरिक सहभागिता बढाउन डिजिटल अभिलेख, सूचना अधिकारको सहज पहुँच र रियल टाइम सार्वजनिक सूचना प्रणाली अनिवार्य हुनुपर्छ । यसले स्थानीय शासनलाई उत्तरदायी, समावेशी र नवप्रवर्तनशील बनाउने दिशामा महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउँछ ।

दोस्रो महत्वपूर्ण क्षेत्र स्मार्ट यातायात प्रणाली (स्मार्ट मोबिलिटी) हो । सार्वजनिक यातायातमा स्मार्ट कार्ड वा क्यूआर कोड भुक्तानी प्रणाली लागू गरेर नगद रहित यात्रा सहज बनाउन सकिन्छ । सौर्यऊर्जाबाट चल्ने स्मार्ट ट्राफिक सिग्नल, स्मार्ट पार्किङ र सवारी साधनको डिजिटल ट्र्याकिङ प्रणालीले ट्राफिक व्यवस्थापनलाई आधुनिक बनाउँछ । साथै, साइकल लेन, इलेक्ट्रिक स्कुटर स्टेशन र पदयात्रा मैत्री सडक निर्माणले वातावरणमैत्री यातायातलाई प्रोत्साहन दिन्छ ।

तेस्रो क्षेत्र ऊर्जा र वातावरण हो । पोखराले सौर्यऊर्जा, जैविक ग्यास र जलविद्युतबाट स्वतन्त्र ऊर्जा प्रणाली विकास गर्न सक्छ । फोहोर व्यवस्थापनमा ’वेस्ट टु इनर्जी’ मोडेल उपयोग गरी ऊर्जाको पुनःउत्पादन गर्न सकिन्छ । हावा, पानी र माटोको गुणस्तर मापन गर्न डिजिटल सेन्सर प्रणाली स्थापना गर्नाले वातावरणीय स्वास्थ्य सुनिश्चित गर्न सकिन्छ । हरित क्षेत्र विस्तार र ताल संरक्षणका लागि स्मार्ट निगरानी प्रणाली प्रभावकारी हुनेछ ।

नगरपालिकाको बजेट, योजना निर्माण र निर्णय प्रक्रियामा नागरिक सहभागिता बढाउन डिजिटल अभिलेख, सूचना अधिकारको सहज पहुँच र रियल टाइम सार्वजनिक सूचना प्रणाली अनिवार्य हुनुपर्छ ।

चौथो क्षेत्र स्मार्ट शिक्षा र स्वास्थ्य सेवा हो । प्रत्येक विद्यालयमा डिजिटल कक्षा र ई–लर्निङ प्लेटफर्म स्थापना गरेर विद्यार्थीलाई प्रविधि–मैत्री शिक्षामा जोड दिन सकिन्छ । स्वास्थ्य संस्थामा अनलाइन अपोइन्टमेन्ट, डिजिटल रेकर्ड र टेलिमेडिसिन सेवाले स्वास्थ्य सेवा सहज बनाउँछ । आकस्मिक अवस्थामा जीपीएस–आधारित आपतकालीन सेवा प्रणालीले जीवनरक्षा गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ ।

पाँचौँ क्षेत्र स्मार्ट पर्यटन व्यवस्थापन हो, यसले पोखराको आर्थिक मेरुदण्डलाई सुदृढ बनाउँछ । प्रमुख पर्यटकीय गन्तव्यहरू जस्तैः फेवा ताल, सराङकोट, विश्वशान्ति स्तूप, महेन्द्र गुफा आदिका लागि क्युआर आधारित जानकारी प्रणाली निर्माण गर्न सकिन्छ । पर्यटक ट्र्याकिङ, डिजिटल नक्सा र बहुभाषिक मोबाइल गाइड एपले पोखराको पर्यटन अनुभवलाई अझ आकर्षक र व्यवस्थित बनाउँछ । साथै, पर्यावरण संरक्षणसँग सन्तुलनमा रहँदै पर्यटकीय प्रवाह व्यवस्थापन आवश्यक हुन्छ ।

स्मार्ट सहरको निर्माणमा स्मार्ट अर्थतन्त्र र रोजगार सिर्जना स्मार्ट सहरका मेरुदण्ड हुन् । युवालाई उद्यमशीलतामा आकर्षित गर्न स्टार्टअप इनक्यूबेशन सेन्टर र इनोभेसन हब स्थापना गर्नु आवश्यक छ, जसले नवप्रवर्तनशील सोच, प्रविधि प्रयोग र व्यवसाय विकासलाई प्रोत्साहन दिन्छ । डिजिटल मार्केटिङ, ई–कमर्स र घरमै रोजगारी सिर्जना कार्यक्रमहरूले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई प्रविधिसँग जोड्दै सामाजिक समावेशिता र आर्थिक सशक्तिकरण सुनिश्चित गर्छन् । यसले विशेषतः महिला, अपांगता भएका व्यक्ति र ग्रामीण युवालाई आर्थिक गतिविधिमा सहभागी गराउने अवसर प्रदान गर्छ ।

प्रविधिमा आधारित कृषि (स्मार्ट फार्मिङ) र स्थानीय उत्पादनको डिजिटल ब्रान्डिङले ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउँदै सहरी–ग्रामीण समन्वयलाई प्रवद्र्धन गर्छ । यसले उत्पादनको मूल्यवृद्धि, बजार पहुँच विस्तार र दिगो कृषि अभ्यासलाई प्रोत्साहन दिन्छ ।

नागरिकले पाउने सेवा सुविधा
स्मार्ट सिटीमा बस्ने नागरिकले अनलाइनमार्फत नगरपालिकाका सबै सेवामा सहज पहुँच पाउँछन् । डिजिटल भुक्तानी प्रणाली र बैंकिङ एकीकरणले आर्थिक व्यवहारलाई पारदर्शी र छिटो बनाउँछ । प्रदूषण, ट्राफिक र सुरक्षा निगरानीका लागि स्मार्ट प्रविधि प्रयोग हुने भएकाले सहर सुरक्षित, स्वच्छ र व्यवस्थित रहन्छ । शिक्षा, स्वास्थ्य, यातायात र ऊर्जा क्षेत्रमा दक्ष, पारदर्शी र दिगो सेवा प्राप्त हुने भएकाले नागरिकको समय, श्रम र खर्च दुवै बचत हुन्छ । अन्ततः, स्मार्ट पोखरा नागरिकमैत्री, पर्यावरणमैत्री र भविष्यमुखी सहरका रूपमा स्थापित हुनेछ ।

कार्यान्वयनका चुनौती र समाधान
स्मार्ट सिटी निर्माणको अवधारणा जति उत्साहजनक छ, यसको कार्यान्वयन त्यति नै चुनौतीपूर्ण पनि छ । पोखरालाई स्मार्ट सिटीमा रूपान्तरण गर्दा विभिन्न आर्थिक, प्राविधिक, राजनीतिक र नीतिगत अवरोधहरू देखा पर्न सक्छन् ।

गत भदौ २३ र २४ गते भएको जेन–जी आन्दोलनका क्रममा पोखरा महानगरपालिकामा अनधिकृत प्रवेश र तोडफोडका घटनाले गम्भीर क्षति पुर्‍याएका छन् । आन्दोलनको दौरानमा महानगरपालिकाको मुख्य कार्यालयसहित ३३ वडामध्ये २७ वडाका कार्यालयमा तोडफोड र आगजनी भएका छन् । धेरै पूर्वाधार, निजी क्षेत्रद्वारा सञ्चालित होटल तथा पर्यटन व्यवसायहरू पूर्ण वा आंशिक रूपमा क्षतिग्रस्त भएका छन्, जसको पुनर्निर्माण अपरिहार्य बनेको छ । यस अवस्थाले स्मार्ट सिटी निर्माणको यात्रामा थप चुनौती थपिएको छ ।

संविधान संशोधनको संघारमा उभिएको मुलुक अहिले अत्यन्त संवेदनशील राजनीतिक परिस्थितिबाट गुज्रिरहेको छ । भ्रष्टाचार अन्त्य र सुशासन पुनःस्थापनाको जनअपेक्षा अझै पूरा हुन सकेको छैन । राजनीतिक दलहरूप्रति जनविश्वास क्रमशः क्षीण हुँदै गएको छ र पुरानो पुस्ताका नेताहरूको दीर्घकालीन शासनप्रति व्यापक मोहभंग देखिएको छ । शान्तिपूर्ण प्रदर्शनका क्रममा निहत्था नागरिकमाथि भएको हिंसात्मक दमनले जनआक्रोश अझै थामिएको छैन । यस्तो अस्थिर र अविश्वसनीय राजनीतिक वातावरणले शान्ति, स्थायित्व र सुशासनको आधार कमजोर बनाएको छ जसले गर्दा स्मार्ट पोखरा निर्माणको लक्ष्य थप जटिल र चुनौतीपूर्ण बनेको छ ।

अन्य चुनौतीहरूमा पहिलो प्रारम्भिक लगानी उच्च हुनु हो । स्मार्ट पूर्वाधार निर्माण, सूचना–प्रविधि प्रणाली र नवीकरणीय ऊर्जा जस्ता क्षेत्रमा ठूलो पूँजी आवश्यक पर्छ । दोस्रो, प्रविधि पूर्वाधारको कमी र दक्ष जनशक्तिको अभावले योजनाको प्रभावकारी कार्यान्वयनमा अवरोध सिर्जना गर्न सक्छ । तेस्रो, डेटा सुरक्षाको जोखिम पनि गम्भीर चुनौती हो, किनभने स्मार्ट सिटीमा नागरिकका व्यक्तिगत, प्रशासनिक र आर्थिक तथ्यांकहरू डिजिटल रूपमा सञ्चालित हुन्छन् । चौथो, नीति र कानुनी अस्पष्टताका कारण निर्णय प्रक्रिया ढिलो हुने वा अस्पष्ट रहने सम्भावना रहन्छ ।

यी चुनौतीहरूका समाधानका लागि पोखराले केही रणनीतिक कदम चाल्नुपर्छ । पहिलो, सार्वजनिक–निजी साझेदारी (पिपिपि) मोडेल अपनाएर लगानीको बोझ बाँड्न सकिन्छ । यसले निजी क्षेत्रको दक्षता र सरकारी संरचनाको विश्वास दुवैलाई संयोजन गर्छ । दोस्रो, विश्वविद्यालय, अनुसन्धान संस्था र निजी क्षेत्रबीच सहकार्य गरेर प्रविधि विकास, अनुसन्धान र नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन दिन सकिन्छ । तेस्रो, नागरिक सचेतना र प्रविधि साक्षरता अभियान सञ्चालन गरेर नागरिकलाई प्रविधिको प्रयोगमा सक्षम बनाउने आवश्यक छ । कानुनी ढाँचा र नीतिमा स्पष्टता ल्याई निर्णय प्रक्रिया सरल, पारदर्शी र उत्तरदायी बनाइनु जरुरी छ ।

निष्कर्ष :
पोखरा प्राकृतिक सुन्दरता, सांस्कृतिक विविधता र सामाजिक सन्तुलनले सम्पन्न सहर हो । अब यसको विकासको अर्को चरण प्रविधि र नवप्रवर्तनमा आधारित ’स्मार्ट पोखरा’ बन्ने दिशामा हुनुपर्छ । यस्तो सिटीले नागरिकलाई मात्र सुविधा नदिई, पर्यावरण, पर्यटन, शिक्षा र अर्थतन्त्र सबै क्षेत्रमा दिगो र सन्तुलित विकास सुनिश्चित गर्नेछ ।

(बराल शिक्षा, वातावरण, सूचना प्रविधि तथा समसामयिक विषयमा कलम चलाउने स्वतन्त्र लेखक हुन् ।)