नेपालको अर्थतन्त्र अहिले बहुआयामिक चुनौतीको घेरामा छ । राजस्व संकलन घट्दो छ, वैदेशिक ऋण बढ्दो छ, उत्पादनशील क्षेत्र कमजोर बन्दै गएको छ र युवा जनशक्ति विदेशिने दर दिनप्रतिदिन बढ्दै गएको छ । बजारमा मूल्य अस्थिरता, मुद्रास्फीति र आयातमा निर्भरता बढ्दा आम जनजीवन कठिन बन्दै गएको छ । यस्तो अवस्थामा राष्ट्रको आर्थिक स्थायित्व र दीर्घकालीन विकासका लागि हाम्रो दृष्टि पुनः माटोतर्फ फर्किनु अपरिहार्य छ । जब अर्थतन्त्र डगमगाउँछ, राष्ट्रलाई अड्याउने आधार कृषि क्षेत्र नै हो ।

कृषि नेपालको मुटु हो, करिब दुई तिहाइ जनसंख्या प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा यसै क्षेत्रमा निर्भर छ । यही क्षेत्रले रोजगारी, उत्पादन, खाद्य सुरक्षा र ग्रामीण अर्थतन्त्रको मेरुदण्डको भूमिका निर्वाह गर्छ । विडम्बना यो छ कि कृषिको महत्त्व राजनीतिक भाषणमा सीमित छ, व्यवहारमा यसलाई आवश्यक प्राथमिकता र लगानी दिइँदैन । किसानहरू अझै पनि बीउ, मल, सिँचाइ र बजार अभावको समस्या झेलिरहेका छन् । सरकारी योजना र अनुदान प्रायः कागजमै सीमित रहन्छन् । परिणामस्वरूप, उत्पादन क्षमता घट्दै गएको छ र देश आयात–निर्भर बन्दै गएको छ ।

अर्थतन्त्र केवल बैंक र बजारको कारोबार मात्र होइन, यो सामाजिक, भौगोलिक र सांस्कृतिक जीवनसँग गहिरो रूपमा जोडिएको प्रणाली हो । कृषिलाई प्राथमिकता दिनु भनेको केवल अन्न उत्पादन बढाउनु होइन, ग्रामीण जनजीवन, रोजगारी र सामाजिक स्थायित्वलाई सुदृढ पार्नु पनि हो । हाम्रो देशसँग पर्याप्त भूमि, जलस्रोत र जनशक्ति छन् । यदि यी स्रोतहरूलाई योजनाबद्ध रूपमा प्रयोग गर्न सकियो भने, कृषिले व्यापार घाटा घटाउने, मुद्रा बचत गर्ने र ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउने सामथ्र्य राख्छ ।

आधुनिक प्रविधि र नवप्रवर्तनले कृषि व्यवसायलाई पुनः आकर्षक र नाफामूलक बनाउन सक्छ ।

आजको जेन्जी पुस्ता कृषि पेसा व्यवसायबाट टाढिँदै गएको देखिन्छ । उनीहरूको दृष्टिमा कृषि पुरानो र कम आम्दानीको पेसा बनेको छ । तर आधुनिक प्रविधि र नवप्रवर्तनले कृषि व्यवसायलाई पुनः आकर्षक र नाफामूलक बनाउन सक्छ । यदि कृषि यन्त्र उपकरण, ड्रोन, सिँचाइ प्रणाली, बीउ प्रजनन प्रविधि, मौसम पूर्वानुमान उपकरण, डिजिटल बजार प्रणाली र वैकल्पिक ऊर्जा प्रविधिको प्रयोग गरी आधुनिक तरिकाले खेती गर्ने हो भने उत्पादनमा वृद्धि र लागतमा उल्लेखनीय कमी ल्याउन सकिन्छ । सरकार, निजी क्षेत्र र विश्वविद्यालयहरूले मिलेर युवा कृषकहरूलाई प्रविधि, तालिम र बजार पहुँच उपलब्ध गराउने हो भने, कृषि केवल जीवनयापनको साधन मात्र नभएर नवप्रवर्तन, व्यावसायिक अवसर र रोजगारीको केन्द्र बन्न सक्छ ।

जलवायु परिवर्तनका कारण कृषि क्षेत्र थप जोखिममा देखा परेको छ । अनियमित वर्षा, सुख्खा, बाढी र पहिरोले खेतीमा नोक्सानी पु¥याइरहेको छ । यस्तो अवस्थामा दीर्घकालीन सोच आवश्यक छ—स्थानीय बीउको संरक्षण, जैविक मलको प्रयोग, मल्टी–क्रप प्रणाली, चाक्लाबन्दी खेती र जलस्रोत व्यवस्थापनमा लगानी गर्नु अनिवार्य छ । यी उपायहरूले उत्पादन वृद्धिसँगै वातावरण संरक्षण र खाद्य सुरक्षामा दीर्घकालीन योगदान पुर्‍याउँछन् ।

कृषिले रोजगारीका बहुआयामिक अवसर सिर्जना गर्छ । कृषिजन्य उद्योग, पशुपालन, मत्स्यपालन, फलफूल तथा जडीबुटी उत्पादन र प्रशोधन उद्योगको विकासले गाउँ र सहरबीच आर्थिक सन्तुलन ल्याउन सक्छ । यसले ग्रामीण युवालाई गाउँमै रोजगार दिलाउँछ र आन्तरिक बजारलाई सशक्त बनाउँछ । कृषिले मात्र अन्न उत्पादन गर्दैन—यसले उद्योग, व्यापार, पर्यटन र सामाजिक समृद्धिमा पनि गति दिन्छ ।

नेपाल जस्तो कृषि–प्रधान देशमा समृद्धिको ढोका कृषि विकासबाटै खुल्छ । जब किसान आत्मनिर्भर हुन्छन्, तब राष्ट्र आर्थिक रूपमा सुदृढ बन्छ । माटोमा लगानी गर्नु भनेको राष्ट्रको भविष्यमा लगानी गर्नु हो । कृषिलाई उद्योगसँग जोडौं, किसानलाई सम्मान दिऔं, युवा पुस्तालाई प्रविधिसँग परिचित गराऔं र आत्मनिर्भरताको बीउ आफ्नै माटोमा रोपौं ।

अर्थतन्त्र जटिल बनेको वर्तमान अवस्थामा कृषिलाई प्राथमिकता दिनु विकल्प होइन—राष्ट्रको आवश्यकता हो । जब माटो फलेको हुन्छ, तब देश फुल्छ; जब देश फुल्छ, तब जनजीवन समृद्ध बन्छ । कृषि केवल उत्पादनको माध्यम होइन—यो हाम्रो पहिचान, स्थायित्व र समृद्धिको आधारशिला हो ।

(लेखक कृषि उद्यमी तथा नेपाल कृषि मेशिनरी व्यवसायी संघको केन्द्रीय कार्यसमिति सदस्य हुन्)