मानव सभ्यता स्वयं एउटा विकासको कथा हो । जब मानवले प्रकृतिको निरीक्षण गर्न सिक्यो, भाषा र संस्कृति बनायो, तब शिक्षाको बीउ रोपियो । शिक्षाको स्वरूप समयसँगै बदलिँदै गयो— मौखिक शिक्षाबाट लेख्य ज्ञानमा, त्यसपछि प्रयोगशाला र प्रविधितर्फ । तर शिक्षा हरेक रूपमा एउटै खोज हो— मानव बन्न सिक्ने अभ्यास ।

गुरुकुलको युगमा शिक्षा आत्मसंयम, संस्कार र ज्ञानको साधना थियो । आधुनिक युगमा शिक्षा स्वतन्त्रता, सृजनात्मकता र अनुसन्धानको प्रतीक बन्यो । यी बीचमा एउटा निरन्तर सूत्र छ— विकास । विकासवादले बताउँछ, जीवन जस्तो शिक्षा पनि अनुकूलन र सुधारमार्फत अघि बढ्छ । आजको खेल–आधारित बालशिक्षा पनि त्यसै विकासवादी यात्राको आधुनिक चरण हो ।

१. विकासवाद र मानव चेतनाको परिवर्तन
चाल्र्स डार्विनको विकासवादले जैविक परिवर्तनको सिद्धान्त प्रस्तुत गर्‍यो । उनले भने— ‘जीवनका रूपहरू परिवर्तनशील छन्; जो अनुकूल हुन्छ, बाँच्छन् ।’
यो केवल जैविक सत्य होइन— सामाजिक र शैक्षिक सत्य पनि हो ।
मानवको सोच, भाषा, व्यवहार, र समाज सबै विकासक्रमको नतिजा हुन् ।
शिक्षा प्रणालीहरू पनि यस्तै हुन् । प्रारम्भमा शिक्षाले अस्तित्वका लागि आधारभूत ज्ञान सिकायो— आगो बनाउने, खेती गर्ने, हतियार बनाउने । त्यसपछि दार्शनिक युगमा शिक्षा चेतनाको विस्तार बन्यो । अन्ततः आधुनिक युगले शिक्षा र अनुसन्धानलाई संस्थागत बनायो ।

तर शिक्षा जहाँ पुगे पनि, बालक मानव सभ्यताको केन्द्रमा रह्यो । बालबालिका नै मानव विकासको सूक्ष्म प्रतिबिम्ब हुन्— जसरी जीवको विकास भ्रूणमा पुनःदोहोरिन्छ, त्यसरी नै मानव चेतनाको विकास बालकको खेल र अनुभवमा पुनःदेखिन्छ ।

२. गुरुकुल शिक्षा : जीवनमार्फत सिकाइको संस्कार
गुरुकुल केवल पढाइको स्थान थिएन, त्यो जीवनकै अनुशासन थियो । विद्यार्थी गुरुको घरमा बस्थे— बिहान उठेर स्नान, योग, ध्यान, र श्रम गर्थे । त्यसपछि अध्ययन, सेवा, र ध्यान । सिकाइले केवल ज्ञान होइन, चरित्र बनाउँथ्यो । गुरुकुलमा खेल पनि थियो— दौड, धनुर्विद्या, कुस्ती, योगासन । तर ती खेल प्रतिस्पर्धाका लागि होइन, ध्यान र शारीरिक सन्तुलनका लागि थिए । खेल आत्मसंयम सिकाउने माध्यम थियो ।
गुरुकुल प्रणालीको सार तीन तत्वमा थियो :
१. शरीरको अनुशासन,
२. मनको नियन्त्रण, र

३. आत्माको साक्षात्कार ।
यही दर्शन आजको समग्र शिक्षा (होलिस्टिक एजुकेसन) र कल्याणकारी पाठ्यक्रम (वेलबिइङ करि कुलम) मा फेरि देखा परेको छ ।

३. औद्योगिक युग र शिक्षाको विभाजन
जब उद्योग र सहरहरू बढे, शिक्षा उत्पादन र रोजगारसँग जोडियो । विद्यालयहरू कारखानाजस्ता बने— विद्यार्थीहरू पङ्क्तिबद्ध, घण्टी बज्ने, पाठ्यपुस्तक र परीक्षाले भरिएका । बालकको स्वाभाविक जिज्ञासा र स्वतन्त्रता घट्दै गयो । शिक्षा ‘मानव विकास’ बाट ‘मानव प्रयोग’ तिर मोडियो । तर यही युगमा केही विद्रोही विचारकहरू जन्मिए— फ्रिड्रिक फ्रब्ल (जसले किन्डरगार्टेन शब्द सिर्जना गरे), मारिया मन्टेसरी, जोन ड्युई, र पछि पियाजे र भिगोत्स्की । यी सबैले एउटै कुरा भने— ‘बालबालिकाले खेल र अनुभवबाट सिक्छन् ।’ खेल ज्ञानको पहिलो प्रयोगशाला हो ।

४. बालबालिका र खेल : विकासवादको मनोवैज्ञानिक रुप
विकासवादले भन्छ, बच्चा केवल सानो वयस्क होइन । ऊ विकासको अर्को चरणमा छ । जीन पियाजेले देखाए कि बालक सोच्ने तरिका उमेरसँगै बदलिन्छ ।
– प्रारम्भमा सेन्सोरिमोटर चरणमा ऊ शरीर र इन्द्रियबाट सिक्छ ।
– त्यसपछि प्रिअपरेसनल चरणमा ऊ प्रतीक र खेलमार्फत सोच्न थाल्छ ।
– अन्ततः ऊ तर्क र योजना बनाउन सक्षम हुन्छ ।
यसैबीच भिगोत्स्कीले भने— ’खेल सामाजिक शिक्षाको उपकरण हो । बच्चा खेलमा कल्पना र भूमिकामार्फत समाजको नियम सिक्छ ।’ अर्थात्, खेल बच्चाको विकासवादी प्रयोगशाला हो, जहाँ ऊ मानव बन्न अभ्यास गर्छ ।

५. खेल–आधारित शिक्षाको आधुनिक स्वरुप
आजको प्रारम्भिक वर्षको आधारभूत चरण (अर्ली इयर्स फाउन्डेसन स्टेज) वा फिनल्यान्डको राष्ट्रिय मुख्य पाठ्यक्रम (नेसनल कोर करि कुलम) ले खेललाई शिक्षाको केन्द्रीय तत्व बनाएको छ । खेल अब ‘फुर्सद’ होइन— यो ‘सीप’ हो ।
खेलमार्फत बालबालिकाले :
भाषा सिक्छ— कुराकानी, कथा, गीत, संवादबाट,
गणितीय सोच सिक्छ— गन्ने, तुलना गर्ने, मापन गर्ने,
सामाजिक मूल्य सिक्छ— पालो पर्खने, साझेदारी गर्ने, सहयोग गर्ने,
शारीरिक विकास गर्छ— मोटर कौशल र समन्वय,
सृजनशीलता बढाउँछ— कला, निर्माण, कल्पना, समाधान ।
यी सबै कुरा विकासवादको ‘अनुकूलन र सुधार’ को मानवीय रूप हुन् ।

६. गतिविधिमूलक शिक्षा : सिकाइको अनुभवात्मक रूपान्तरण
खेलसँगै गतिविधि–आधारित सिकाइ (एक्टिभिटी बेस्ड लर्निङ) पनि आधुनिक शिक्षाको प्रमुख धार बन्यो । यो अवधारणाले सिकाइलाई ‘कर्ममार्फत बोध’ मा रूपान्तरण गर्‍यो ।
उदाहरणका लागि :
– बालबालिकाले पानी तौल्ने र ढुंगा राख्ने प्रयोगबाट ‘घनत्व’ सिक्छन् ।
– माटोमा बीउ रोप्दा ऊ ‘जीवन चक्र’ बुझ्छ ।
– बाली काट्दा ऊ श्रम र समयको अर्थ बुझ्छ ।
यी सबै क्रियाकलाप विकासवादकै अभ्यास हुन्— पर्यावरणसँग अन्तरक्रिया गरेर ज्ञान सिर्जना ।

७. गुरुकुल दर्शन र आधुनिक खेल–शिक्षाको सेतु
गुरुकुलले सिकाएको अन्तर्मुखता र आधुनिक शिक्षाले जोडेको अनुभव मिल्दा शिक्षाको सन्तुलन जन्मिन्छ । गुरुकुलमा बालकलाई प्रकृतिसँग जोडिन सिकाइन्थ्यो; आज पनि बालशिक्षाको उच्चतम रूप ‘प्रकृतिमा आधारित सिकाइ’ (नेचर बेस्ड लर्निङ) नै हो । योग, ध्यान, ध्यानपूर्वक खेल्ने, समूहमा सहयोग गर्ने— यी सबै अभ्यास गुरुकुल दर्शनकै आधुनिक विस्तार हुन् ।
आधुनिक विद्यालयहरू, जस्तै वन्डरल्यान्ड प्रिस्कुल, पोखरा, यस्ता समिश्र दृष्टिकोणमा उभिएका छन्— जहाँ गुरुकुलको आत्मा र फिनल्यान्ड–जापानी खेल–शिक्षा एउटै सासमा बस्छ ।

८. अन्तर्राष्ट्रिय दृष्टि : खेल, स्वतन्त्रता र जिम्मेवारी
फिनल्यान्डमा पाँच वर्षका बच्चाले १५ मिनेटको अन्तरालमा खेल्छन् । जापानमा विद्यालय जीवनमा ‘सामुहिक जिम्मेवारी’ खेलमार्फत सिकाइन्छ । स्क्यान्डिनेभियामा हिउँमा खेल्ने, रुख चढ्ने र आगो बाल्ने पनि पाठ्यक्रमको हिस्सा हो । यी देशहरूमा परीक्षाभन्दा बढी महत्त्व ‘अनुभव’ लाई दिइन्छ । यी सबै अभ्यासले देखाउँछ— जब शिक्षा खेल र स्वतन्त्रतामा आधारित हुन्छ, तब बच्चा दिगो र सन्तुलित मानिस बन्छ ।

९. नेपाली सन्दर्भ : परीक्षा होइन, जीवनका लागि शिक्षा
नेपालमा अझै धेरै विद्यालयहरूमा खेल केवल ‘टिफिन ब्रेक’ सम्म सीमित छ । तर केही निडर शिक्षक र अभिभावकहरूले अब बाल–केन्द्रित दृष्टिकोणलाई पुनः खोज्दैछन् ।

स्थानीय खेलहरू— जस्तै लुकामारी, डाँडापारी, पिङ, सिस्सुम, वा बल खेल— यी केवल मनोरञ्जन होइनन् । यी बालकको भाषा, गणित, समाज र संस्कृति सिकाउने सहज उपकरण हुन् । हामीले यी स्थानीय खेलहरूलाई आधुनिक शिक्षासँग जोड्न सकेँ भने, नेपालले आफ्नै मौलिक ‘खेल–आधारित शिक्षा’ बनाउने क्षमता राख्छ ।

१०. विकासवादको सन्देश : अनुकूलन, सहकार्य र दया
विकासवादले सिकाउँछ— अस्तित्व टिकाउन चाहिन्छ भने अनुकूल हुनुपर्छ । शिक्षामा पनि यही लागू हुन्छ । अहिलेको संसार प्रतिस्पर्धाभन्दा बढी सहकार्य चाहन्छ । शिक्षाले ज्ञान मात्र होइन, दया र जिम्मेवारी पनि सिकाउनुपर्छ । गुरुकुलले ‘माया र संयम’ सिकायो; आधुनिक प्रणालीले ‘सृजनात्मकता र स्वतन्त्रता’ सिकायो । यी दुईको मिश्रण नै भविष्यको शिक्षा हो— जहाँ खेल आत्मसंयमको अभ्यास र स्वतन्त्रताको प्रतीक दुबै हुन्छ ।

११. भविष्यको दिशानिर्देशन : बालमैत्री मानवता
अबको शिक्षा प्रणालीले परीक्षा होइन, अनुभव मापन गर्नुपर्छ । शिक्षक निरीक्षक होइन, सह–खेलाडी हुनुपर्छ । विद्यालय भवन होइन, जिज्ञासाको समुदाय (कम्युनिटी अफ क्युरियोसिटी) हुनुपर्छ । खेल–आधारित शिक्षाले बालकलाई अनुसन्धान, प्रेम र जीवनको सन्तुलन सिकाउँछ । बालक जब रमाउँछ, ऊ सिक्दैछ । जब ऊ स्वतन्त्र महसुस गर्छ, ऊ सृजनशील बन्छ ।
नेपालमा यस दृष्टिकोणले केवल शिक्षाको होइन, संस्कृतिको पनि पुनर्जागरण ल्याउन सक्छ । गुरुकुलको माटोमा खेल र अनुसन्धानको बीउ रोप्न सकियो भने, त्यहीँबाट नयाँ सभ्यताको अंकुर फुट्नेछ ।

१२. निष्कर्ष : विकासको अन्तिम रूप प्रेम हो
विकासवादले शरीर बदल्छ । शिक्षा विकासले चेतना बदल्छ । गुरुकुलले हामीलाई जीवन बुझ्न सिकायो, आधुनिक खेल–शिक्षाले जीवन रमाउन सिकाउँछ । दुवैको उद्देश्य एउटै हो— मानवता । बालबालिकालाई खेल्न देऊ, उनीहरूले आफ्नो संसार बनाउनेछन् । उनीहरूको खेलमा भविष्य लुकेको छ । शिक्षा त्यही क्षणमा जन्मिन्छ, जब बच्चाले प्रश्न गर्छ, हाँस्छ र प्रयोग गर्छ ।
गुरुकुलदेखि आधुनिक विद्यालयसम्म, यात्रा निरन्तर छ— अनुशासनबाट स्वतन्त्रतासम्म, ज्ञानबाट अनुभवसम्म, र अन्ततः, परीक्षाबाट प्रेमसम्म ।