२९ असोजको बिहान, विद्यालयका ३३ जना शिक्षक र कर्मचारीले भ्रमणको सुरुआत गर्दा चिसो हावा हल्का बगिरहेको थियो । आकाश नीलो र सुनौलो रङले रंगिएको थियो । मेरो मनमा यो नयाँ अनुभव र सम्झनाहरूको अध्याय लेख्ने शुभ संकेतझैँ लागिरहेको थियो ।

हिमाली जिल्लाको यात्रा भएको हुँदा साथीहरूमाझ लेक लाग्ने डरत्रास र आफूले भोगेका अनुभवहरू सुनाउँदै, रमाइला कहानीहरू भन्दै हाम्रो यात्रा अगाडि बढिरहेको थियो । ’मुटु छुने लुम्लेको हावाले’ बोलको गीतमा लय मिलाउँदै लुम्लेमा गएर तातो चियाको चुस्की लियौँ ।

हिमाली जिल्लाको यात्रा भएकाले साथीहरूबीच लेक लाग्ने डर र त्यससँग सम्बन्धित आफ्ना पुराना अनुभव साझा गर्ने क्रम चलिरहेको थियो । कसैले हास्यरसका कुरा गरिरहनुभएको थियो, कसैले आफ्ना रमाइला घटना सुनाइरहनुभएको थियो । यात्राको माहोल उत्साहपूर्ण र जीवन्त बन्दै गइरहेको थियो । ‘मुटु छुने लुम्लेको हावाले’ बोलको गीतमा सबैले स्वर मिलाउँदै, हामी लुम्ले पुग्यौँ र त्यहाँको तातो चियाको चुस्कीले बिहानको चिसो हटायौँ ।

पोखराबाट झन्डै ११० किलोमिटरको यात्रापछि म्याग्दीको अन्नपूर्ण गाउँपालिकामा रहेको रूप्से झरनामा पुग्यौँ । बिचमा गलेश्वर धामको दर्शन गरिसकेका थियौं । समुद्र सतहदेखि करिब १८०० मिटर उचाइमा अवस्थित रूप्से झरना नाम सुन्नासाथै मनमा एक किसिमको चन्चलता जाग्यो । रूप्से पुग्ने बित्तिकै टाढाबाटै सुनिन्थ्यो झरनाको गर्जन, जसले यात्राको थकान पलभरमै हराइदियो । पहाडको काखबाट गर्जँदै बग्ने सेतो पानी, अनि सडक किनारमै उभिँदा अनुहारमा ठोक्किने स–साना पानीका थोपा, त्यो क्षण यति जीवन्त थियो कि लाग्थ्यो, प्रकृतिले आफैँले स्वागत गरिरहेकी छिन् ।

वरपरका हरियाली, ठुला ढुंगामाथि ठोकिएर तल झर्ने पानीको चमक, अनि शीतल हावासँग मिसिएको पानीको फुहार— सबैले मिलेर एक अद्भुत दृश्य कोरेका छन् । रूप्से झरनाको सुन्दरता शब्दमा बयान गर्न कठिन छ । यो त अनुभूति गर्नुपर्ने स्थल हो, जसले यात्रुलाई क्षणभरका लागि प्रकृतिसँगै विलीन गरिदिन्छ । यही मनमोहक दृश्यलाई केही समय मन र फोटोमा कैद गरेर हामी मुस्ताङतर्फ अगाडि बढ्यौँ ।

बाटोमा पर्ने लेते, मार्फा, जोमसोम, कागबेनी, छुसाङ जस्ता सुन्दर ऐतिहासिक स्थलहरूको दृश्यावलोकन गर्दै करिब २१३ किलोमिटरको यात्रापश्चात् स्याङबोचेमा गएर बास बस्यौँ ।

९०० मिटरको उचाइबाट सुरुभएको हाम्रो यात्रा लगभग ३८०० मिटरमा पुगेर विश्राम लियो । एक्कासि धेरै उचाइमा पुगेको हुँदा केही साथीहरूमा रिंगटा लाग्ने, टाउको दुख्ने, खाना खान मन नलाग्ने जस्ता समस्याहरू देखापरे । विभिन्न घरेलु तथा एलोपेथिक औषधिको सहायताले उहाँहरूलाई सहजीकरण गरियो ।

स्याङबोचेको विश्रामका क्रममा हाम्रो यात्राको अर्को रमाइलो पाटो पनि जोडियो । यात्रामा सँगै रहनुभएका हामी सबैका प्रिय पात्र, सहायक प्र.अ. वासुदेव अधिकारी सरको शुभजन्मोत्सव त्यही रात मनाइयो । स्थानीय उत्पादन र संस्कृतिको प्रवद्र्धन गर्दै तयार गरिएको स्याउ र तिब्बती परिकारका साथ जन्मोत्सवको माहोल झन् उल्लासमय बन्यो ।

प्रकृतिको साक्षात्कार, धार्मिक आस्था र साथीहरूबीचको आत्मीय सम्बन्धले यो मुस्ताङ भ्रमण हाम्रो जीवनकै यादगार अध्याय बन्यो

गीत–संगीत, हाँसो–ठट्टा र आत्मीयताले भरिएको त्यो रात हाम्रो यात्राको अविस्मरणीय स्मृति बन्यो । सबै जना खुसीका साथ शुभकामना साट्दै सुत्यौँ ।

दिनभरको थकान र अत्यन्त चिसो वातावरणका कारण हाम्रो कोठामा रहेका कुनै पनि साथीहरू राम्रोसँग निदाउन सकेनौँ । जतिसुकै प्रयत्न गरे पनि निद्रा लागेन । नाक पोल्ने, ओठ र मुख सुक्ने समस्या देखा प¥यो । रातको करिब १ बजे तातोपानीको अत्यावश्यकता महसुस भयो । अन्जान ठाउँ, त्यो पनि मध्यरात कतै पानीको व्यवस्था नहुँदा हामी अलि आत्तियौँ । प्रिय मित्र नारायण लामिछानेले होटलका मालिकलाई उठाउन लाग्नुभयो ।

सुरुमा होटलका साहुले उहाँलाई झपारे, तर उहाँको वाक्पटुता र मधुर स्वरको अगाडि होटल साहुको मन पग्लियो । अन्ततः तातोपानीको व्यवस्था भयो । तातोपानी पिएपछि सबैको असहजता कम भयो । वास्तवमा, यात्रामा साथीहरू हुनु मात्र ठूलो कुरा होइन । यात्रामा सँगै रहेका साथीहरूबीचको आपसी सहयोग र माया नै साथित्वको साँचो अर्थ रहेछ, जसले कहिल्यै नबिर्सिने आत्मीयताको प्रादुर्भाव गरिदियो ।

दोस्रो दिनः लोमान्थाङको बास
स्थानीय चाउमिनबाट बनेको अत्यन्त स्वादिष्ट थुक्पाको स्वाद लिएर हाम्रो यात्रा नेपाल–चीनको नाका कोरोलातर्फ अघि बढ्यो । बाटोमा देखिने मनमोहक दृश्यहरू अवलोकन गर्दै करिब १२ बजेतिर हामी कोरोला पुग्यौँ । समुद्र सतहदेखि ४ हजार ६ सय ५० मिटर उचाइमा मुस्ताङको उपल्लो भेगमा अवस्थित कोरोला नाका नेपाल–चीन सीमाको २४ नम्बर सीमास्तम्भ रहेको फराकिलो पठार रहेछ ।

चीनतर्फ पक्की संरचना बनेका भए पनि नेपालतर्फ भने नेपाली सुरक्षाकर्मीका लागि अस्थायी आश्रयस्थल मात्र तयार गरिएको रहेछ । भन्सार कार्यालय करिब १२ किलोमिटर तल नेचुङमा नै रहेछ । कोरोला नाकामा चिनियाँ भन्सारको आमनेसामने हुने गरी पूर्वाधार निर्माणका लागि करिब एक हजार रोपनी जग्गा अधिग्रहण गरिएको भनिए पनि आवश्यक पूर्वाधार भने अहिलेसम्म निर्माण गरिएको देखिएन ।

स्थानीयहरूले व्यापारका लागि पाल टाँगेर अस्थायी पसल सञ्चालन गरिरहेका रहेछन् । उनीहरूका अनुसार उपल्लो मुस्ताङका लोमान्थाङ र लोघेकर–दामोदरकुण्ड गाउँपालिकाका बासिन्दालाई परिचयपत्रका आधारमा तिब्बततर्फ करिब ३० किलोमिटर दूरीसम्मका बजारमा आवतजावत गर्ने छुटको व्यवस्था गरिएको रहेछ ।

चीनतर्फ बजार अत्यन्त व्यवस्थित भए पनि नेपालतर्फ पानीको अभावका कारण त्यहाँको जनजीवन अत्यन्त कष्टकर देखिन्थ्यो । त्यहाँको तीव्र र चिसो हावाले लामो समय बस्ने इच्छा भए पनि सम्भव भएन । केही किनमेल र तातो चियाको चुस्कीसँगै हामी कोरोला नाकाबाट लोमान्थाङतर्फ फर्कियौँ ।

कोरोलाबाट फर्किँदै गर्दा ल्होमन्थाङ गाउँपालिका–१ को छोसेर गाउँमा अवस्थित जोङ गुफा (स्थानीय भाषामा ’सिजा जोङ’) गुफाको अवलोकन गर्‍यौँ । यो नेपालको सबैभन्दा पुरानो मानवनिर्मित गुफामध्ये एक रहेछ । समुद्री सतहदेखि करिब तीन हजार ७८५ मिटर उचाइमा रहेको यो गुफा अवलोकन गर्दा प्राचीन मानव सभ्यताको झल्को दियो ।

गुफाको प्रवेशद्वार जमिनभन्दा माथि रहेका कारण भित्र प्रवेश गर्न पहाड चढ्नुपर्‍यो । यो गुफा करिब १५५ फिट अग्लो चट्टानमा खोपिएको रहेछ । जोङ गुफा भुइँसहित छ तला भएको यस्तो संरचना रहेछ जसमा करिब ५० वटा कोठा रहेछन् । हरेक तलाको बिचमा बाटो र दायाँबायाँ कोठा रहेछन् ।

एक तलाबाट अर्को तलामा जान काठका भर्‍याङ प्रयोग गरिएको रहेछ । गुफाभित्र बत्ती बाल्ने ठाउँ, सामग्री भण्डारण गर्ने स्थान र विभिन्न कलाकृति देख्न सकिन्छ । यहाँका कोठामा धुवाँ लागेका भित्ता र सामग्री भण्डारण गर्ने ठाउँ देखिएकाले यो गुफाले कुनै समय दीर्घकालीन बसोबासका लागि प्रयोग भएको प्राचीन जीवनशैलीको संकेत दिन्छ । छोसर गुफाको नजिकै अर्को झोङ गुफा (व्जयलन ऋबखभ), गर्फु र निफु गुम्बा रहेछन् तिनीहरूलाई हामीले टाढाबाट नै हेरेर फर्कियौँ ।

लोमान्थाङ दरबार क्षेत्रमा झरेपछि स्थानीयहरूले वर्णन गरेअनुसार स्थानीय भाषामा जोङ गुफालाई सिजा जोङ भनिने रहेछ । जसको अर्थ ’राजाको गुफा’ वा ’गोप्य दरबार’ भन्ने हुँदो रहेछ । स्थानीयको अनुसार मुस्ताङ राज्यमा बाह्य आक्रमण (विशेषतः तिब्बती आक्रमण) बढेपछि राजा र बासिन्दाले यो गुफालाई गोप्य र सुरक्षित बस्तीको रूपमा विकास गरेका थिए रे ।

गुफाभित्रका कोठा, भण्डारण कक्ष र चुलोको अवशेषले के देखाउँछ भने यहाँ लामो समयसम्म बाँच्न सकिने तयारी थियो ।
गुफाको भ्रमणपछि हामी पहिले नै बुकिङ गरेको साङ्ग्रिला गेस्टहाउस पुग्यौँ । कोरोलाबाट फर्किँदा भएको जाडोलाई कार्सुङ बिष्ट र गंगा कार्कीले पस्किएको मिठो चियाले तुरुन्तै भगाइदियो । विवाह योग्य उमेरका उहाँहरूसँग नाम जोडेर अविवाहितलाई साथीहरूले अलिकति जिस्काउनुभयो ।

होटलका सञ्चालक कार्सुङ बिष्टकी आमाले ’घरज्वाइँ नै बस्ने हो भने विवाह गराइदिने’ भन्नुभयो, जसले केही समयका लागि निकै रमाइलो माहोल सिर्जना ग¥यो । चियापानपछि हामी लोमान्थाङ दरबार क्षेत्रको भ्रमणका लागि निस्कियौँ ।

नीलगिरि र धौलागिरि हिमशृङ्खलाको बिचमा रहेको ढुंगा र माटोबाट निर्मित विशाल पर्खालले घेरिएको ठूलो बस्ती र बस्तीको बिच भागमा सुन्दर दरबार । मुस्ताङको लोमान्थाङ राजदरबार कुनै समय निकै शक्तिशाली र त्यस क्षेत्रका मानिसहरूको आस्थाको केन्द्र थियो भन्ने सुनेका हामीलाई निकै उत्साहित तुल्यायो । त्यही शक्तिकेन्द्र कालान्तरमा कमजोर मात्रै होइन मानिसविहीन बनेको रहेछ ।

६ सय वर्षअघि सैनिकहरूले पहरा दिइरहने दरबारको रक्षा यतिबेला एउटा डरलाग्दो भोटे कुकुरले गरिरहेको झैँ देखियो । १५औँ शताब्दीमा माटो, ढुंगा र दाउराले बनेको यो दरबारलाई स्थानीयहरू टास्सी ध्याफेल दरबार भन्दा रहेछन् । जसको अर्थ ’भाग्यमानी दरबार’ भन्ने हुँदो रहेछ ।

तत्कालीन समयमा यहाँका पहिलो राजा आमेपालले बाहिरी आक्रमणबाट बच्न नौ मिटर अग्लो र ५६३ मिटर लामो पर्खाल निर्माण गर्नुभएको इतिहास रहेछ । दिनभरि खुला हुने दरबार साँझ बन्द गरिन्थ्यो रे । यही बन्द पर्खालभित्र जनताका घर, गुम्बा र बिच भागमा काँचो माटोले बनेको भव्य दरबार अझै देख्न सकिन्छ ।

घुम्दै गर्दा भेटिएका स्थानीयको अनुसार पर्खालभित्र १२८ वटा घर रहेछन् । अचेल पनि दरबार परिसरमा २१ वटा परिवार बसोबास गरिरहेका रहेछन् । बाँकी परिवारहरू त्यहाँबाट बसाइँ सरिसकेका रहेछन् । केही मानिसहरू त्यहीँ पसलहरू सञ्चालन गरेर बसेका रहेछन् भने धेरैले बाहिरी भागमा होटल तथा गेस्टहाउस सञ्चालन गर्दै आएका रहेछन् ।

तत्कालीन समयमा पर्खालभित्र मात्रै घर निर्माण गर्ने चलन रहेछ, त्यसताका पर्खालबाहिर घर बनाउँदा यहाँका राजालाई शत्रुको आक्रमण हुन्छ भन्ने लाग्थ्यो रे । तर, मुलुकमा गणतन्त्र आइसकेपछि पर्खालबाहिर पनि बस्ती विस्तार भइरहेको रहेछ । बस्ती दरबारबाट टाढिँदै गर्दा दरबारको रेखदेखमा पनि कमी आएको रहेछ । यसले दरबार एक्लिँदै गएको भान भयो । स्थानीयले यहाँका अन्तिम राजा जिग्मीपलवर बिस्टलाई हाल पनि निकै श्रद्धापूर्वक नामोच्चारण गर्दा रहेछन् ।

हामी बास बसेको गेस्ट हाउस सञ्चालिका स्थानीय सुन्दर युवती कार्सुङ बिष्टका अनुसार कुल पाँचवटा वडा रहेको लोमान्थाङमा करिब दुई हजार जनसंख्या रहेछ । चौतर्फी माटोको पर्खालले घेरिएको यो बस्ती सुक्खा पहाडको काखमा छ । बस्ती प्राकृतिक सुन्दरताले जति आकर्षक छ, सांस्कृतिक सम्पदाले त्यत्ति नै भरिपूर्ण छ । यहाँका दरबार, गुम्बा, सांस्कृतिक राजा, मुखिया परम्परा, तिब्बती संस्कृतिसँग मिल्दोजुल्दो संस्कार र जीवनशैली लोमान्थाङको पहिचान रहेछ । म जस्तो इतिहास र धर्ममा रुचि राख्नेका लागि विविध कारणले यो क्षेत्र निकै महत्वपूर्ण गन्तव्य रहेछ ।

दरबार क्षेत्रको भ्रमणपछि गेस्टहाउस फर्किएर केही समय सबैजना साथीहरूले रमाइलो नाचगान ग¥यौँ । थकानका बिच पनि संगीत र हाँसोले गेस्टहाउस गुन्जायमान बनायो ।

मासु खाने साथीहरूले स्थानीय च्याङ्राको ’एक खुर’ (अर्थात् च्याङ्राको एकचौथाइ भाग) मासुसँग स्वादिष्ट खाना खानुभयो भने नखाने साथीहरूले मुस्ताङको आलुको तरकारी र स्वादिष्ट दाल–भातको मजा लिनुभयो । पेटभर खानापछि सबैजना आरामको निद्रामा तल्लीन भयौँ ।

तेस्रो दिनः मुक्तिनाथ रानिपौवामा बास
लोमान्थाङमा चियाको चुस्की लिएर हाम्रो यात्रा छुसाङतर्फ अघि बढ्यो । झन्डै चार घण्टाको यात्रापछि छुसाङ आइपुगियो । बिहानको भोजनपछि हामी स्याउको बगैचा घुम्न गयौँ । आफ्नै हातले स्याउ टिपेर खाने अद्वितीय अनुभव सँगाल्ने अवसर प्राप्त भयो । छुसाङमा ताजा स्याउ किनेसँगै हाम्रो यात्रा ढुम्बा तालतर्फ अघि बढ्यो ।

घरपझोङ गाउँपालिका–५ मा अवस्थित ढुम्बा ताल जोमसोम बजारबाट करिब १५ मिनेटको दूरीमा रहेको आकर्षक पर्यटकीय स्थल रहेछ । ताल वरपर भौतिक पूर्वाधार निर्माणसँगै पर्यटकहरूको सुविधाका लागि रेस्टुरेन्टहरू सञ्चालनमा आएका रहेछन् ।
निलो रङमा झल्किने यो ताल मुटु आकारको भएकाले मुस्ताङ भ्रमणमा आएका युवायुवतीहरू यहाँ पुगेर टिकटक बनाउने, फोटो र भिडियो खिच्ने गर्दा रहेछन् । साँच्चै, ढुम्बा ताल प्राकृतिक सुन्दरताको खानीजस्तै लाग्यो ।

तालको प्रवेशद्वारमा रहेका कर्मचारीका अनुसार जोमसोमदेखि ठिनी हुँदै ढुम्बा ताल पुग्ने सडक विस्तार र वरपर पर्यटन पूर्वाधार निर्माण भएपछि पछिल्ला केही वर्षयता ताल अवलोकन गर्ने पर्यटकहरूको संख्या उल्लेख्य रूपमा बढेको रहेछ । उपल्लो मुस्ताङ, कोरोला र मुक्तिनाथ पुग्ने अधिकांश पर्यटकहरू ढुम्बा तालमा पनि पुग्ने रहेछन् ।

समुद्र सतहदेखि करिब तीन हजार मिटर उचाइमा रहेको ढुम्बा तालको लम्बाइ करिब १६० मिटर, चौडाइ १३० मिटर, र गहिराइ १० मिटर जति रहेछ । ताललाई फन्को लगाउन करिब १५ मिनेट समय लाग्दो रहेछ । ताल र त्यससँगै देखिने अन्य मनोरम दृश्यहरूको अवलोकन गर्दै, फोटो र भिडियोमा ती क्षणहरू कैद गर्‍यौँ । त्यसपछि रानिपौवामा पहिले नै बुकिङ गरेको गेस्टहाउस पुगेर आराम गर्‍यौँ ।

चौथो दिनः मुक्तिनाथ दर्शन गरेर पोखरा
समुद्र सतहदेखि ३ हजार ६१० मिटरको उचाइमा अवस्थित मुक्तिनाथ मन्दिर हिन्दु र बौद्ध दुवै धर्मावलम्बीहरूको दृष्टिमा पवित्र तीर्थस्थलको रूपमा प्रख्यात छ । मन्दिर परिसरमा रहेका साधु–सन्तका अनुसार, मुक्ति प्राप्तिका लागि उहिल्यै ब्रह्माले मुक्तिनाथमा योगरूप यज्ञ गरेको धार्मिक उल्लेख पाइन्छ । त्यसैगरी, बौद्धमार्गीहरूको विश्वासअनुसार तिब्बतबाट आएका एक बौद्ध पण्डितले कैलाश पर्वतको दर्शन गरी त्यहाँको पवित्र जल ल्याएर मुक्तिनाथमा सञ्चय गरेपछि १०८ धारा निर्माण गरिएको धर्मग्रन्थमा उल्लेख छ ।

मुक्तिनाथमा दर्शन, पूजापाठ र स्नान गरेमा भित्री मनोकाङ्क्षा पूरा हुने जनविश्वास छ । संसारको जुनसुकै स्थानमा भए पनि एकपटक मुक्तिनाथको दर्शन गरी त्यहाँका १०८ धारामा स्नान गरे मोक्ष प्राप्ति हुन्छ भन्ने दृढ आस्था छ । यही विश्वासका साथ हामीले पनि स्नान र पूजापाठ गर्‍यौँ । मन्दिरको दर्शनपछि भजन–कीर्तन गर्दै हामी पोखरा फर्कियौँ ।

यो यात्रा केवल भौगोलिक गन्तव्यमा पुग्ने उद्देश्यले होइन, आत्मिक शान्ति र अनुभव संकलनका लागि पनि अविस्मरणीय रह्यो । प्रकृतिको साक्षात्कार, धार्मिक आस्था र साथीहरूबीचको आत्मीय सम्बन्धले यो मुस्ताङ भ्रमण हाम्रो जीवनकै यादगार अध्याय बन्यो । आन्तरिक पर्यटनको विकासमा सबैले हातेमालो गरौँ । सबैलाई शुभकामना ।