पोखरा ।
लगातारको झरीपछि आइतबारदेखि पोखरामा मौसम खुलेको छ । बिहान बेलुका पानी पर्ने संकेत देइिए पनि दिउँसो घाम लागेकाले कृषकहरु धान खेततिर भेटिन थालेका छन् । उनीहरुमध्ये कोही पाकेको धान काट्न व्यस्त छन्, कोही पानी परेका कुनिउँ बनाएर राखिएका धान झाट्दै त केही ढलेको धान उठाउन तल्लीन भेटिन्छन् ।

किसानको एकमात्र कामना छ, ‘अब पानी (झरी) नपरोस्, बाँकी धान राम्ररी स्याहार्न पाइयोस् ।’ तर, बिहान बेलुकाको मौसमका कारण अझै ढुक्क छैनन् पोखरा १७ महतगौंडाका कृषक भरत भण्डारी । भण्डारी मंगलबार दिउँसो कुनिउँमा राखेको धान निकालेर झाट्दै गरेको अवस्थामा भेटिए ।

उनको मनमा शान्ति र अनुहारमा कान्ति थिएन । उनलाई करिब ३ रोपनीमा लगाएको ‘जेठोबुढो’ धान राम्रोसँग घर भिœयाउन सकिन्छ कि सकिन्न भन्ने पिरलो छ । ‘मधेस र अरु ठाउँमा जसो ठूलो पानी त परेको होइन तर, लगातार झरी पर्दा हामीलाई चिन्ता भयो,’ उनी भन्छन्, ‘अरु ठाउँमा जस्तो ठूलै नोक्सान नभए पनि हावा र पानीका कारण धान ढलेको छ । जसले गर्दा बाला र पराल कुहिने, मुसालाई खान सजिलो हुन्छ । अनि चामल पनि राम्रो हुँदैन ।’

बेमौसमी झरीकै कारण उत्पादानमा कमी आउनेमा भण्डारी सुनाउँछन् । ‘धान लगाउने बेलामा पानी परेन, अब उठाउने बेलाको पानीले कसलाई फाइदा गर्छ र,’ उनले थपे, ‘यस्तो भएपछि किसानलाई मर्का पर्ने नै भयो । म ३ रोपनीमा ‘जेठोबुढो’ धान लगाउँदै आएको छु । अघिल्ला अघिल्ला वर्षमा १० देखि १२ मुरी उत्पादन हुन्थ्यो, यो पालि निकै घट्नेवाला छ ।’

धान लगाउने कृषक पीडामा भएकाले सरकारले केही न केही योजना ल्याउनुपर्ने उनको भनाइ छ । पोखरामा एक सातादेखि भइरहेको वर्षाले घर भिœयाउन तयार भएको धान बालीमा क्षति पुर्‍याएको छ । पोखराको विरौटा फाँट, फेवा फाँट, कुडहर फाँट, शिशुवा फाँट, मालमुल फाँट र सातमुहाने क्षेत्रमा धान खेती गर्ने गरिन्छ । किसानका खेतमा ‘जेठो बुढो’ धान घर भिœाउनका लागि तयार भएको छ । तर निरन्तर वर्षा हुँदा धान खेतमै छ ।

मेलापात गर्दाको खर्च, मलको खर्च, सबै दुःख गरेर फलाएको धान अहिले बेमौसमी पानी र हावाले ढल्काएर छाडेको छ । फलेका बाला सबै ढलेर केही गर्न नसकिने अवस्था रहेको बिरौटा फाँटका किसान ऋषिराम शर्माले बताए । ‘वर्खामा कति दुख गरेको लगाएको धान काट्ने बेलामा पानीले सत्यानाश बनाइदियो,’ शर्मा चिन्तित सुनिए ।

बेमौसमी झरी र हावाका कारण भित्रयाउने बेला भएको ध्यान ढल्ने, झर्ने, कुहिने हुँदा यसपालि उत्पादन घट्ने देखिएको छ

महतगौंडाकी अर्की कृषक देवी पोख्रेल पनि सकस महसुस गर्दै धान काटिरहेकी छन् । उनको धान हावाले ढालिदिएको छ । धान लगाउने बेला नआएको पानी स्याहार्ने बेला आउँदा आफू जस्तै अन्य कृषकको धान उत्पादनमा ह्रास आउने पोख्रेल सुनाउँछिन् । ‘यो वर्ष त के भयो भयो त नि । यो पटक मैले जेठोबुढो धान लगाएको हो । पाक्ने बेलामा हावाले वर्वाद बनाइदियो,’ अनादी धान काट्दै देवीले दुखेसो पोखिन्, ‘औषधी हुन्छ भनेर सधै यो गह्रामा अनादी लगाउँछु । पहिला पहिला १५ पाथी जति आउथ्यो । यो पाति पूरै ढलेको छ । बाला पनि राम्रो छैन । ५ पाथी पनि आउँछ कि नाई !’

महानगरभित्र ११ हजार २ सय हेक्टरमा धान खेती गरिएको छ । जसमा उन्नत स्थानीय धान र ‘जेठो बुढो’ लगाइएको छ । उन्नत स्थानीय धान उठाइसकेको र जेठो बुढो धान खेतमै रहेको पोखरा महानगरपालिकाका आर्थिक विकास महाशाखा प्रमुख मनहर कडरियाले बताए ।

फल हाल्न लागेको र पाकेको जेठो बुढोलाई वर्षाले असर गरेको कडरियाले उल्लेख गरे । ‘अहिलेको बेमौसमी वर्षाले सबैभन्दा असर पुर्‍याएको भनेको ‘जेठोबुढो’ र ‘उन्नत’ जातलाई छ,’ उनले भने, ‘हाइब्रिड त छिटो पाक्ने भएकाले स्याहरिसकेको अवस्था छ । केही उन्नत जातहरु काट्दै अवस्थामा क्षति पुगेको छ भने कतिपय ठाउँमा पाकेर पनि झरीका कारण नकाट्दा झर्ने, ढल्ने भएका छन् ।’

कडरियाका अनुसार महानगरमा लगाइएको धानखेतीमध्ये ४० प्रतिशतमा जेठो बुढो धान रोपिएको छ । बेमौसमी हावापानीले गर्दा पोखराको पहिचान बनाएको ‘जेठोबुढो’ जातको धान ढलेकाले उत्पादकत्व घट्ने कडरियाले बताए । ‘प्रकृतिसँग जुध्नुको विकल्प हामीसँग छैन । यसबाट हुने क्षति न्यूनीकरणमा ध्यान दिन कृषकहरुलाई हामीले अनुरोध गरिरहेका छौं,’ उनले भने, ‘कृषकले बिउ तयारी, रोपाइँ, बजारीकरणसम्म समस्या भएको बेलामा उत्पादनको भण्डारण अवस्थामा आएको हावापानीले कृषकलाई असर पुर्‍याएको छ ।’

पोखरामा गत वर्ष ३८ हजार मेट्रिक टन धान उत्पादन भएको थियो । यस वर्ष बढ्ने अनुमान गरिए पनि बेमौसमी वर्षाका कारण उत्पादनमा असर गर्ने देखिएको आर्थिक महाशाखा प्रमुख कडरियाले बताए । लामो समय पानी पर्ने र घाममा सुकाउन नपाउने अवस्थामा गुणस्तर घट्ने र मूल्यमा पनि ह्रास उनको भनाइ छ । यो अवस्थामा क्षतिपूर्तिका लागि राज्यले बाली बिमाको सुविधा पनि ल्याएको छ । तर त्यसमा कृषकको चासो नभएकाले आगामी दिनमा यसको कार्यान्वयमा सबै मिलेर लाग्नुपर्ने उनले सुझाए ।

कास्की जिल्लामा मात्र नभएर गण्डकी प्रदेशभर नै बेमौसमी हावापानीले धानबालीमा क्षति पुर्‍याएको कृषि, भूमि व्यवस्था तथा सहकारी मन्त्रालयका सचिव वासुदेव रेग्मीले जानकारी दिए । प्रदेशका धान खेती हुने सबै जिल्लामा क्षतिको विवरण माग गरिरहेको उनले बताए । आफैं पनि निरीक्षणका लागि जिल्ला जिल्ला पुगिरहेको उनको भनाइ छ । गण्डकीको नवलपुरमा अली बढी तनहुँ, कास्की र स्याङ्जा जिल्लाका केही स्थानमा धानमा क्षति पुगेको भेटिएको उनले जानकारी दिए ।

पछिल्लो देशको परिस्थितिका कारण कृषकलाई क्षतिपूर्ति दिन पनि समस्या रहेको उनले सुनाए । ‘मन्त्रालयबाट कृषि कर्म गर्दा भइपरी आउने घटनामा क्षतिपूर्तिका लागि कास्कीलाई २० लाख र अरु जिल्लालाई प्रति जिल्ला १० लाख रुपैयाँका दरले दिने मन्त्रालयले तयारी गरेको छ,’ उनले भने, ‘त्यो रकमले अहिलेको क्षतिलाई केही पनि होला जस्तो भएन ।’